Gezondheiddsongelijkheid binnen het Health Field Concept

Het Health Field Concept (Lalonde, 1974) verdeelt de beïnvloedende factoren of determinanten van gezondheid onder in vier categorieën: biologische factoren, voorzieningen in de gezondheidzorg, leefstijl en omgeving.

Binnen elk van deze vier categorieën kan er sprake zijn van ongelijkheid op basis van maatschappelijke kwetsbaarheid. Opleiding, tewerkstelling en inkomen en de (andere) determinanten van gezondheid en gezondheidsongelijkheid (vb. huisvesting, ervaringen in de kindertijd, toegang tot gezondheidszorg) zitten in alle vier de categorieën uit het model van Lalonde. ‘Omgeving’ en ‘voorzieningen gezondheidszorg’ en ’leefstijl’ zijn effectief sociale determinanten van gezondheid. In het geval van ‘biologische factoren’ gaat het over een ander soort van factoren die de gezondheid beïnvloeden, maar ook hier kunnen sociale determinanten in beïnvloeden (vb. bij gewicht).

• Biologische factoren zijn de factoren binnen het individu. Ze kunnen zuiver biologisch bepaald of erfelijk zijn, zoals geslacht, kleurenblindheid of een genetische aanleg voor bepaalde ziektes. Daarnaast kunnen biologische factoren het gevolg zijn van de leefstijl of bepaald worden door de omgeving. Dan gaat het om verworven biologische factoren. Voorbeelden daarvan zijn gewicht, bloeddruk en longfunctie. Omdat we weten dat mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties vaak in ongezondere omgevingen wonen/werken/leven en dat zij meer drempels ervaren bij het ontwikkelen van een gezonde leefstijl, hebben zij een hogere kans op bepaalde biologische factoren die het risico op gezondheidsproblemen verhogen.
• Bij de kwaliteit en organisatie van de gezondheidszorg gaat het onder andere over de kwaliteit van de (medische) zorg, die sterk afhangt van groeiende wetenschappelijke inzichten. Maar ook de organisatie van de curatieve en preventieve gezondheidszorg speelt een grote rol. Denk maar aan de verplichte ziekteverzekering waardoor de zorg relatief goedkoop wordt, de evolutie in het aantal geconventioneerde artsen en de opkomst van multidisciplinaire teams. Maar ondanks deze positieve ontwikkelingen en de bescherming die elke burger geniet door de wet op de patiëntenrechten, zijn bepaalde aspecten van de gezondheidszorg toch minder afgestemd en toegankelijk voor mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties. Zo blijkt bv. dat zij minder deelnemen aan bevolkingsonderzoeken en minder vaak een vaste huisarts hebben.
• Leefstijl verwijst naar een combinatie van gedragingen die gerelateerd zijn aan de gezondheid: voedingsgewoonten, bewegingspatronen, omgaan met stress,… mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties ervaren een veelheid aan drempels voor een gezonde leefstijl die elkaar ook nog eens versterken. En dat maakt het nog moeilijker om een gezonde leefstijl te hanteren en vol te houden. Bijvoorbeeld: zorgen en stress leiden tot een beperkte mentale bandbreedte, terwijl die net zo groot mogelijk moet zijn om het eigen gedrag te reguleren. Een beperkt of zwak sociaal netwerk, bijvoorbeeld, zorgt ervoor dat de sociale steun ontbreekt om komaf te maken met ongezonde gewoonten. Verschillende drempels hangen samen met sociale determinanten van gezondheid, zoals het gebrek aan gezonde voedselvoorzieningen in de buurt, een eerder positieve sociale norm rond roken, negatieve ervaringen in de kindertijd, en een gebrek aan financiële middelen om een gezonde leefstijl te ontwikkelen en handhaven.
• Omgeving: er zijn fysieke, sociaal-culturele, economische en politieke omgevingsfactoren die een invloed uitoefenen op onze gezondheid. De omgeving kan zowel een directe als indirecte impact hebben op gezondheid:
  • Een directe impact: bepaalde elementen in de omgeving, zoals fijn stof en geluidsoverlast, kunnen de gezondheid rechtstreeks belasten. Mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties worden vaker en harder getroffen door deze directe impact, bijvoorbeeld omdat ze vaker in huizen van slechte kwaliteit wonen, omdat ze in buurten wonen met veel fijn stof en/of geluidsoverlast, omdat ze een zwak sociaal netwerk hebben enz.
  • Een indirecte impact: verschillende aspecten van de omgeving (fysiek, sociaal-cultureel, economisch en politiek) hebben een invloed op de gezondheid, maar dan via het gedrag dat mensen stellen. Zo zullen de prijs en nabijheid van gezonde voeding en ook het eigen beschikbare inkomen, het eetpatroon beïnvloeden. Of zo kunnen de sociale norm en culturele praktijken (op zich weer beïnvloed door opleiding en tewerkstelling) met betrekking tot roken een invloed hebben op het eigen (huidige en/of toekomstige) rookgedrag. Door factoren zoals buurten met weinig gezond aanbod, de prijs van gezonde voeding en een zwak sociaal netwerk om op terug te vallen bijvoorbeeld, worden mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties ook vaker en harder getroffen door deze indirecte impact van omgeving op gezondheid.