Voedselomgevingen in kaart en beeld: over voedselmoerassen in Vlaamse gemeenten

Voedselom-wat?

De voedselomgeving wordt gedefinieerd als ‘de fysieke, economische, politieke en sociaal-culturele context waarin consumenten zich met het voedselsysteem bezighouden om hun beslissingen te nemen over het verwerven, bereiden en consumeren van voedsel’. Samengevat komt het erop neer dat een voedselomgeving de niet-individuele factoren bevat die de mogelijkheden en keuzes van mensen voor een bepaald voedingspatroon beïnvloeden. Dat kan gaan van het voedingsaanbod in iemands woonbuurt tot bijvoorbeeld politieke keuzes in het landbouwbeleid.

Binnen dit onderzoek lag de focus op de fysieke voedselomgeving. Die wordt omschreven als 'de voedingswaarde, voedselveiligheid, prijs, informatie en promotie van voeding in de omgeving waar het dagelijks leven van mensen zich afspeelt'.

De beschikbaarheid, toegankelijkheid en bereikbaarheid van gezonde en milieuverantwoorde voeding beïnvloeden het eetgedrag van mensen in positieve zin. Omgekeerd kan de omgeving waarin we leven net leiden tot minder gezonde en milieuverantwoorde eetgewoontes en een gebrek aan fysieke activiteit. Omgevingen waar een groot aanbod aan calorierijk voedsel zoals fastfood en junkfood aanwezig is — wat de kans op obesitas vergroot bij bewoners en bezoekers — worden ook de ‘obesogene’ buurten of de ‘voedselmoerassen’ (food swamps) genoemd. Daarnaast kan een omgeving ook kampen met een gebrek aan een voedingsaanbod zoals verse groenten en fruit, waarbij de buurt als een ‘voedselwoestijn’ wordt omschreven. Er is ook een gebrek aan stimulans om meer milieuverantwoorde voeding te kopen (bv. kraanwater, seizoensgebonden groenten en fruit, meer plantaardige vleesvervangers…).

Lees meer over de invloed van de voedselomgeving op ons eetgedrag.

Doel van de studie

Deze studie had als doel om het concept 'gezonde en duurzame voedselomgevingen’ tastbaar te maken door voedselomgevingen in kaart en beeld te brengen voor twee lokale overheden met een voedselstrategie, Gent en Sint-Truiden. Meer concreet werd onderzocht hoe een voedselomgeving het voedingsgedrag van mensen beïnvloedt en hoe het beleid hierop kan inspelen.

Er werd in beeld gebracht welke stimulerende interventies ingezet kunnen worden om voedselomgevingen mee vorm te geven.

De rol van Gezond Leven

Met onze gedragsbril op en met voldoende oog voor gezondheidsongelijkheid was Gezond Leven verantwoordelijk voor het meenemen van de stem van de gebruikers uit de onderzochte buurten. De subjectieve voedselomgeving wordt waargenomen door individuen als gebruikers van de voedselomgevingen. Het is via deze perceptie van de voedselomgeving dat het voedingspatroon al dan niet bewust of onbewust wordt beïnvloed.

Door middel van onze contacten met sleutelfiguren, individuele interviews en focusgroepinterviews waarbij we mental mapping en photovoice-technieken toepasten, brachten we de subjectieve omgeving in kaart. We zorgden daarbij voor een focus op kwetsbare groepen, zoals (alleenstaande) ouderen, jongeren, mensen met een migratieachtergrond en/of mensen met minder financiële mogelijkheden.

Uit een gesprek met een oudere dame aan de Watersportbaan bleek bijvoorbeeld vooral de bereikbaarheid van winkels/restaurants met gezonde en milieuverantwoorde voeding een belangrijk aspect te zijn binnen het huidige aanbod. Het ontbreken van een aanbod van winkels en restaurants in de buurt, maakt dat het belangrijk is dat het aanbod buiten de buurt goed bereikbaar moet zijn. Zo werd melding gemaakt van een bushalte die in de toekomst zal worden geschrapt, terwijl veel buurtbewoners uit de sociale hoogbouw hier gebruik van maken, specifiek om inkopen te doen. Het feit dat er ‘meer moet worden gesleurd met boodschappen van de (verdere) bushalte naar huis’, werd als een grote barrière gerapporteerd om meer gezonde en milieuverantwoorde aankopen te doen, zoals groenten en fruit. “Ik moet het nog kunnen dragen en op die bus geraken. En in januari is het gedaan, de bus verschuift”, vertelde de 82-jarige dame.

De toegang tot gezonde en milieuverantwoorde voeding wordt bepaald door de positie op de maatschappelijke ladder, waardoor kwetsbare doelgroepen te maken hebben met voedsel- en gezondheidsongelijkheid. Nochtans moet betaalbare, gezonde en milieuverantwoorde voeding toegankelijk zijn voor iedereen. Op dit moment ondervinden personen in een kwetsbare omgeving meer drempels om tot een goede gezondheid te komen. Door lokale en sociale beleidsinterventies te organiseren in de publieke ruimte, kunnen kwetsbare doelgroepen ondersteund worden in hun voedingskeuzes. Zo worden ook andere doelgroepen bereikt om diezelfde gezonde en milieuverantwoorde voedingskeuzes te maken.

Resultaten

Naast de subjectieve omgeving werd door Atelier Romain ook de objectieve omgeving in kaart gebracht d.m.v. gerichte-data-analyse rond de beschikbaarheid (het aanbod van voeding: aantal en type winkels …) en de bereikbaarheid.

Zo brachten ze aan de hand van Vlaamse en lokale data in beeld waar zich voedselwoestijnen en -oases bevinden, welke omgevingen kwetsbaar zijn en welke buurten interessant waren om op terrein te onderzoeken. Zo werden de volgende buurten geselecteerd: de wijk Nieuw Sint-Truiden, de nieuwe schoolomgeving aan het station van Sint-Truiden, de Dendermondsesteenweg in Gent en de omgeving van de Watersportbaan in Gent met haar sociale hoogbouwwijk en de omliggende scholensites.

De resultaten van de objectieve en de subjectieve voedselomgeving werden naast elkaar gelegd om gelijkenissen en verschillen te identificeren. Op basis daarvan werden een aantal gerichte acties in de fysieke omgeving en aanbevelingen voorgesteld, afgestemd op de buurt en de perceptie van de gebruikers van de voedselomgeving. Voorbeelden van voorgestelde acties zijn bv.: publieke drinkwatertappunten, gratis/betaalbare initiatieven stimuleren en ondersteunen, sociaal buurtrestaurant-deelkeuken, automaat maaltijdboxen, gezonde en duurzame reclame aan bushaltes, markt/mobiel eetkraam met gezonde en milieuverantwoorde voeding in de schoolomgeving, campagne rond drinktappunten en drinkbussen, behoud hoogstamboomgaarden …

Meer informatie over de studie vind je op deze website.

Inspiratie voor een voedingsbeleid

Deze studie kan inspiratie bieden aan lokale besturen om de publieke ruimte op zo een manier in te richten dat gezonde eetkeuzes gestimuleerd worden. Daarbij is het belangrijk op te merken dat de voorgestelde acties uit deze studie zijn afgestemd op de onderzochte buurten en specifieke noden van de inwoners van deze buurten. Om te spreken van een voedselbeleid in deze regio’s zal het ook belangrijk zijn dat de voorgestelde acties ingebed zijn in een mix van strategieën en niet als losse acties geïmplementeerd worden. En dat volgens de principes van het opzetten van een voedingsbeleid als onderdeel van het gezondheidsbeleid. Ook al lag de focus binnen dit onderzoek op de fysieke omgeving, toch kwamen ook strategieën gericht op andere omgevingsaspecten (bv. sociale steun) en competenties en drijfveren (bv. organiseren van workshops rond voeding) naar voor.

Om lokale besturen te ondersteunen in het uitwerken van een voedingsbeleid op maat van de buurt zal Gezond Leven in 2022 invulling geven aan de verschillende tools van ‘Gezonde gemeente’ (de gezondheidsmatrix, het stappenplan, de groeimeter) voor het thema voeding, met bijzondere aandacht voor de inrichting van de publieke ruimte.

Zowel de werkwijze (bv. combinatie interviews en objectieve metingen, betrekken kwetsbare groepen …) als de acties die uit dit onderzoek komen, kunnen dienen ter inspiratie.

Voor meer info

Voor meer informatie kan je terecht bij lieve.evens@gezondleven.be en jolien.plaete@gezondleven.be
Lokale besturen kunnen ook bij het Logo in hun regio terecht voor ondersteuning bij een lokaal gezondheidsbeleid (www.vlaamselogos.be).