Ruimtelijke strategieën
Vlaanderen zal de komende decennia een bevolkingsgroei kennen, een groei die best gecentraliseerd wordt in de kernen, om onze open ruimte, natuur en sterk vertakte nutsvoorzieningen niet verder onder druk te zetten. Zowel de open ruimten als onze kernen bieden gelukkig heel wat opportuniteiten om gezondheid centraal te zetten.
Via het beleid van ruimtelijke planning wordt bepaald welke functies waar een bestemming krijgen. Hierbij kunnen verschillende modellen gehanteerd worden. Het tot op heden dominant model is gebaseerd op automobiliteit. Steden en kernen van gemeenten waaierden uit omdat de komst van de auto ervoor zorgde dat grote afstanden snel en gemakkelijk overbrugbaar waren. Niet alleen het wonen suburbaniseerde: ook de functies werken, zich ontspannen, winkelen en zorgvoorzieningen ontwikkelden zich steeds meer op autogerichte locaties.
Dit model heeft op verschillende vlakken (klimaat, duurzaamheid, kosten van nutsvoorzieningen,…) zijn grenzen bereikt (zie Lezing Vlaamse Bouwmeester Leo Van Broeck op de Vlaamse klimaattop 2017). Deze verspreide bebouwing zorgt er ook voor dat mensen er minder voor kiezen om zich actief te verplaatsen.
Kwaliteitsvolle gezonde kernen hebben een hoge walkabilityscore en zetten zo aan tot actieve verplaatsingen en actieve vrije tijd omdat sociale netwerken en voorzieningen (winkels, scholen, parken …) op stap- of fietsafstand bereikbaar zijn.
In zo’n kernen maken we gezondheid verder vanzelfsprekend door in te zetten op een recreatief en functioneel verbindingsweefsel, gericht op stappen, fietsen en het openbaar vervoer. Gezonde mobiliteit krijgt prioriteit. Beschikbare ruimte wordt ingezet voor actieve vrije tijd (bv speeldomein), gezonde voeding (bv volkstuinen) met telkens aandacht voor ontmoetingsaspecten (bv zitbanken). Meer natuur en minder verharding is vanzelfsprekend, zowel wat betreft bebouwing als verplaatsingsoppervlakte.
Aandachtspunten zijn onder andere de realisatie van een effen en obstakel vrije verplaatsingsruimte (bv losliggende stenen, niet te glad) zodat ook kwetsbare groepen geen drempel ervaren om zich actief te verplaatsen. Ook de kans op gentrificatie (opwaarderen van bepaalde wijken met verdringen van de huidige bewonersgroepen) moet blijvend aandacht krijgen.
Ook open ruimten zijn een evidentie. Zowel in de kernen als daarbuiten. Door rookvrij, actieve vrije tijd en bereikbaarheid voor actieve verplaatsing centraal te zetten, geef je gezondheid meteen een plaats.
Wat kan je als lokaal bestuur doen?
Actieve verplaatsingen evident maken
Dagelijkse actieve verplaatsingen moeten de meest gemakkelijke/toegankelijke vormen van verplaatsingen worden. Voor ruimtelijk planners betekent dit dat we moeten we inzetten op het versterken van kernen tot compacte kernen en het vrijwaren van open ruimte buiten de kernen.
| In de kern | Buiten de kern |
|---|---|
| Verhogen van de woondichtheid in kernen | Vrijwaren van de open ruimte |
| Verhogen van de straten stratenconnectiviteit voor voetgangers en fietsers: hun route zo kort mogelijk maken (doorwaadbaarheid bouwblokken, fijnmazige fiets- en voetgangersnetwerken) | De autobereikbaarheid van kernen ondergeschikt maken aan de bereikbaarheid via actieve verplaatsing (te voet, fiets en openbaar vervoer): grofmazig autonetwerk, randparkings met actieve overstap |
| Zorgen voor een mix van voorzieningen en functies (wonen, werken, winkels, scholen, ontspanningsmogelijkheden, sportfaciliteiten, zorg,…), kleinhandelsbeleid ondersteunen | Verdere autogebonden ontwikkelingen van handelszaken, bedrijventerreinen, zorginstellingen, onderwijsinstellingen,… buiten de kern afremmen. |
| Verdichting op knooppunten van openbaar vervoer (transit oriented development) | Autogebonden woonontwikkelingen buiten de kern afremmen. |
| Verdichten langs hoogwaardig fietsnetwerk (bicycle oriented development) |
Kader compact cities: beleid binnen en buiten de kern
Woondichtheid verhogen in kernen
Experts wijzen op het belang om in verstedelijkte gebieden meer dan twee bouwlagen toe te laten om te voorkomen dat de beschikbare ruimte in Vlaanderen wordt volgebouwd.
Stoppen met slecht gelegen bouwgronden aan te snijden, is een mogelijke strategie om in te zetten op het gericht verhogen van de woondichtheid.
Een gerichte verdichting kun je realiseren door:
- stapelen: het aantal bouwlagen in de hoogte én in de diepte verhogen;
- combineren en delen: een optimale benutting van de gebouwde infrastructuur. Een bekend voorbeeld is de beweeginfrastructuur van scholen openstellen na de schooluren;
- hergebruiken: hergebruik kan een mogelijke oplossing zijn om goed gelegen panden weer op te waarderen. Bekijk Inspirerende voorbeelden rond herbestemming van kerken.
- tijdelijk gebruiken: een pand tijdelijk gebruiken is een mogelijke manier om leegstand tijdelijk op te lossen en inspiratie te bieden voor een later hergebruik;
- herverkavelen van sites en gebouwen;
- uitdoven: een uitdovingsbeleid voor lintbebouwing en afgelegen woongebieden;
- herverdelen: een opbrengstherverdeling.
Let erop dat deze verdichting altijd op een kwaliteitsvolle manier gebeurt.
Bij de verhoging van de woondichtheid van een buurt is het ook essentieel om voldoende aandacht te besteden aan de inrichting van de buurt (veiligheid, toegankelijk en functioneel groen, speelplaatsen ...). Het is belangrijk om in te zetten op een ruimtelijk beleid dat functies zoals wonen, werken, openbaar vervoer en ontspanning zo veel mogelijk mengt. Monotone woonwijken en kantoorsites of bedrijventerreinen en winkelparadijzen zijn voorbeelden van buurten met een beperkte functiemix. Die vergroten de afstanden tussen wonen en werken of wonen en winkelen, waardoor mensen sneller de auto nemen.
Zet in op een functiemix in buurten waar veel mensen wonen
Het is belangrijk dat buurten met een goede functiemix ook een voldoende hoge woondichtheid hebben. Stimuleer als lokaal bestuur daarom de aanwezigheid van een aantrekkelijke mix van lokale handel en markten, voorzieningen (dienstencentrum, postkantoor, banken, scholen en kinderopvang, kantoren, natuur, lokalen van verenigingen en recreatieve sportinfrastructuur ...) in gebieden met een hoge walkabilityscore.
Voorbeelden van hoe je dit kunt doen:
- Leegstaande panden hergebruiken, ongebruikte ruimte tijdelijke gebruiken
- Een gezond winkelbeleid
Versterk de kern op een klimaatvriendelijke manier
Op www.burgemeestersconvenant.be vind je maatregelen terug die je kan toepassen om een klimaatbestendige omgeving te realiseren.
Bewaar en creëer open ruimten
Operatie Open Ruimte is een tussentijds resultaat van het traject Open Ruimte Platform. De open ruimte staat voor vele uitdagingen, zoals klimaatverandering, waterkwaliteit, voedselproductie, hernieuwbare energie, biodiversiteit, ... Om die complexe uitdagingen het hoofd te bieden, is een handelingsperspectief nodig. De publicatie 'Operatie Open Ruimte' voert een pleidooi voor een actieve en geïntegreerde programmawerking voor de open ruimte in Vlaanderen. Die programmawerking laat toe terugkerende opgaven aan te pakken op schaal van heel Vlaanderen.
Inspirerende voorbeelden
Kernversterking
Patersite in Sint-Niklaas
De Paterssite in Sint-Niklaas en de ontwikkeling van de oude drukkerij Die Keure in Brugge zijn voorbeelden van verdichting via hergebruik.
Dorpskern Wilsele-Putkapel
Ook in Wilsele-Putkapel was er de wens om de dorpskern op te waarderen. Om dat waar te maken, werden een sportcomplex, een ontmoetingscentrum, een woonproject, bestaande diensten met een opwaardering van trage wegen en een autovrij plein gecombineerd.
Clementwijk in Sint-Niklaas:
De uitbreiding van een bestaande wijk in de stadsrand. Een mix van energiezuinige rijwoningen met 2 tot 3 bouwlagen en gestapelde woningen met 3 tot 5 bouwlagen. Er worden voorzieningen zoals een school, een kinderopvang en een buurtwinkel gepland. Fietsers en voetgangers hebben voorrang in de wijk. Auto’s worden gebundeld geparkeerd zodat er leef- en speelstraten ontstaan. Vanuit de wijk is openbaar vervoer vlot bereikbaar. Er is een park van 4 hectare met onder andere grachten, knotwilgen, bloemrijke ruigtes, avontuurlijke speelzones, ontmoetingsplekken en school- en buurttuintjes ingepland.
Inbreidingsproject in de stad: ’t Groen Kwartier in Antwerpen.
Voor de realisatie van ’t Groen Kwartier Antwerpen werd er gekozen voor een mix van lofts, nieuwbouwappartementen en gezinswoningen met een tuin. Er is ook sociale woningbouw voorzien. De wijk is bijna autovrij. De fietser en voetganger krijgen voorrang. Openbaar vervoer en deelsystemen voor fiets en auto zijn vlot bereikbaar. De wijk krijgt een nieuw park.
Functiemix
Dorpspunt Beveren aan de Ijzer
In Beveren aan de IJzer werden buurtwinkel, dienstverlening, mobiliteit en ontmoetingsplek op één locatie samengebracht: het Dorpspunt in Beveren-IJzer, een deelgemeente van het West-Vlaamse Alveringem. Het is een plek waar inwoners uit het dorp elkaar kunnen ontmoeten en diensten terugvinden die uit het plattelandsdorp verdwenen waren. Een groep bewoners van De Lovie, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking, baten het Dorpspunt uit. De begeleiders van De Lovie ondersteunen wanneer dat nodig is. In de buurtwinkel worden producten van lokale boeren aangeboden. Zo wordt een korte keten gerealiseerd.
Klimaatvriendelijke inrichting
Tuinstraat Antwerpen
De eerste tuinstraat in Antwerpen is groener en deels autovrij en de bewoners staan mee in voor het onderhoud.
Water in de stad
Water in de stad kan het hitte-eilandeffect tegengaan en hevige regenval bufferen. Deze steden gaven een voorbeeld hoe dit te realiseren. De openlegging van de Dender in Dendermonde, de oude vlieten in Mechelen, het bufferbekken in de Ecowijk Gantoise.
Ondersteuning nodig?
Kernversterking
- De Vlaamse Regering keurde op 20 juli 2018 de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen goed. De strategische visie omvat een toekomstbeeld en een overzicht van voorname beleidsopties op lange termijn, met name de strategische doelstellingen.
- Recepten voor kernversterking is een receptenboek van de Bond Beter Leefmilieu met voorbeelden en instrumenten die steden en gemeenten kunnen gebruiken om in te zetten op kernversterking.
- Verdichting van dichtbij bekeken van de VVSG vertelt je hoe je op een kwaliteitsvolle manier kunt zorgen voor verdichting. Je vindt er inspirerende voorbeelden over onder meer stapelen, combineren en delen, hergebruiken, tijdelijk gebruiken en herverkavelen.
Kernversterking en open ruimte
- Het Logo kan je begeleiden bij het gebruik van de walkabilityscore-tool.
Klimaatvriendelijke omgeving
- Ben je benieuwd naar hoe je je omgeving kunt ontharden om zo de klimaatopwarming tegen te gaan en hevige regenval beter op te vangen? Neem dan een kijkje op operatieperforatie.be.
- Op www.burgemeestersconvenant.be vind je maatregelen terug die je kan toepassen om een klimaatbestendige omgeving te realiseren.