Visie op gezondheid

Lichaam, geest en sociale relaties

Gezondheid slaat niet alleen op het lichamelijk functioneren, maar evengoed op iemands mentaal functioneren. Een persoon kan in optimale fysieke gezondheid verkeren en zich vitaal en vol energie voelen, maar kan tegelijkertijd mentaal moeilijkheden ervaren. Andersom kunnen patiënten met een fysieke, chronische aandoening mentaal toch goed in hun vel zitten.

Op hun beurt kunnen fysieke en mentale gezondheid niet losgekoppeld worden van iemands sociale leefwereld. Verbonden zijn door sterke sociale relaties en kunnen participeren in de maatschappij zijn een uiting van een goede sociale gezondheid, en dragen tegelijk bij tot fysieke en mentale gezondheid.

Gezondheid kent dus drie dimensies: een fysieke, mentale en sociale. En uiteraard beïnvloeden ze elkaar. In de literatuur wordt dit ook wel het biopsychosociaal model van gezondheid genoemd. Gezondheid moet daarom gezien worden als een holistisch begrip. Het gaat enerzijds over de mens in zijn geheel en anderzijds heeft het een invloed op alle aspecten van het dagelijks functioneren. In het werken aan gezondheid wordt steeds rekening gehouden met deze drie dimensies.

“Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.” (WHO, 1946)

Gezond zijn en gezond voelen

Hoe gezond iemand is, wordt niet alleen bepaald door de (biomedisch) meetbare en objectieve status van het individu. Ook de beleving en ervaring van de eigen gezondheid spelen een rol. Dit is dus de subjectieve perceptie van de eigen gezondheid. Deze subjectieve beleving van de gezondheid, noemen we welbevinden.

Welbevinden is variabel

De objectieve gezondheidsstatus van mensen kan sterk verschillen, maar ook hun beleving van (on)gezondheid, de waarde die ze aan gezondheid hechten, en de verwachtingen die ze koesteren in verband met gezondheid kan variëren. Ook doorheen de levensloop van één individu kan welbevinden wisselen en veranderen, onder andere door ingrijpende levensgebeurtenissen (vb. een burn-out, een kankerdiagnose, een kind krijgen, een dierbare verliezen enz.).

Wisselwerking tussen welbevinden en objectieve gezondheid

Hoe iemand naar de eigen gezondheid kijkt, heeft een invloed op de leefstijlkeuzes die hij of zij maakt. Die leefstijlkeuzes hebben dan weer een invloed op de objectieve, meetbare gezondheidsstatus van het individu. Daarom wordt in de preventieve gezondheidszorg niet uitsluitend met de objectieve gezondheidsstatus rekening gehouden, maar in even grote mate met de subjectieve gezondheid (het welbevinden). Een eenzijdige focus op objectieve gezondheid negeert het belang van subjectieve aspecten, terwijl omgekeerd een exclusieve aandacht voor welbevinden objectieve gezondheidsverschillen kan verdoezelen.

Werken aan welbevinden ontslaat gezondheidsbevorderaars dus niet van hun opdracht te blijven streven naar een gezonde fysieke en sociale omgeving voor iedereen, en voor elkeen dezelfde kansen om de eigen gezondheid positief te beïnvloeden. Ook voor mensen die een hoog welbevinden ervaren, ondanks bijvoorbeeld een ongezonde leefomgeving, blijft de gezondheidsbevorderaar zich inzetten.

Gezondheid als positief begrip

Een klassieke biomedische visie op gezondheid vertrekt vanuit de pathogenese, of hoe ziektes ontstaan en zich ontwikkelen, en zal curatief en preventief inspelen op de risicofactoren onderliggend aan ziektes of problemen (vb. mondzorg, handhygiëne …). Toch is gezondheid veel meer dan alleen de afwezigheid van ziekte.

Gezondheid meer dan afwezigheid van ziekte

Gezondheidsbevordering vertrekt vanuit een positieve invulling van gezondheid: de salutogenese. In deze visie staat het versterken van de determinanten van gezondheid – in plaats van het elimineren van de ziekterisico’s – centraal. Gezondheid wordt op die manier gezien als meer dan de afwezigheid van ziekte(risico’s), maar als de aanwezigheid van beschermende factoren van gezondheid.

Beschermende factoren versterken gezondheid

Binnen deze opvatting van gezondheid wordt vooral ingezet op het versterken (via kennis en vaardigheden) van mensen om zelf gezonde leefstijlkeuzes te kunnen maken, alsook op het creëren van een omgeving die de gezondheid beschermt en ondersteunt. Deze aanpak is dus breder dan het wegwerken van ziekterisico’s, omdat hij inspeelt op een groter aantal gezondheidsdeterminanten, maar ook omdat hij zich richt naar een breder publiek (ook naar wie niet meteen een risico loopt op een ziekte).

“Salutogenesis, the exploration of the origin of health, emphasising human strengths and not just weaknesses, human capacities and not just limits, well-being and not just illness.” (Antonovsky, 1996)

Gezondheid als middel tot zelfrealisatie

Een goede gezondheid geeft je de mogelijkheid om belangrijke levensdoelen te realiseren. Denk aan een job uitoefenen, reizen maken, spelen met (klein)kinderen, enzoverder. Het geeft je de kans om een eigen regie te voeren en zo een kwaliteitsvol leven na te streven.

“The optimum state of health is the set of conditions that enable a person to work to fulfil her realistic chosen and biological potentials.” (Seedhouse, 1986).

Hindernissen

Iemands gezondheidstoestand kan echter ook een hindernis vormen voor het realiseren van die levensdoelen. Zo kunnen fysieke en mentale aandoeningen het minder evident maken om deel te nemen aan sociale activiteiten, om de zorg voor (klein)kinderen op te nemen of een zinvolle dagbesteding uit te oefenen. Gezondheid zien we dus als een toestand die het makkelijk, maar ook net moeilijk(er) kan maken om bepaalde levensdoelen te realiseren.

Impact op je leven

‘Gezond zijn’ en ‘gezondheid ervaren’ hebben daarom ook te maken met hoe je, binnen de mogelijkheden en beperkingen die je gezondheidsstatus met zich meebrengt, vormgeeft aan je leven en met hoe je je persoonlijke levensdoelen daarop afstemt. Een fysieke of mentale aandoening heeft een impact op (een of meerdere dimensies van) iemands gezondheidstoestand, maar neemt niet weg dat iemand nog steeds gezondheid kan ervaren wanneer hij/zij erin slaagt levensdoelen bij te stellen en aan te passen aan de gezondheidstoestand.

Gezondheid zelf in handen nemen?

Vanuit het opzicht dat gezondheid een middel tot het realiseren van levensdoelen is, wordt gestreefd naar het ‘empoweren’ van mensen om de determinanten van de eigen gezondheid zoveel als mogelijk in eigen handen te nemen.

Dit wil echter niet zeggen dat mensen helemaal zelf instaan en verantwoordelijk zijn voor hun gezondheid. Ook biologische factoren (vb. erfelijke belasting), de organisatie van de gezondheidszorg (beschikbaarheid en toegankelijkheid van kwaliteitsvolle zorg), en de fysieke, sociaal-culturele, economische en politieke aspecten van de omgeving waarin je leeft (vb. de aanwezigheid van veilige fietspaden, de betaalbaarheid van gezonde voeding, de wetgeving omtrent de verkoop van tabak en alcohol aan minderjarigen, maar ook de bredere politieke en economische stabiliteit van het land of gebied waar men leeft), hebben een impact op de gezondheid.

Gedeelde verantwoordelijkheid

Op dergelijke factoren heeft het individu vaak weinig vat. Gezondheid blijft dus een gedeelde verantwoordelijkheid tussen het individu en de bredere maatschappij. Voor gezondheidsbevordering impliceert dit een reikwijdte die het (gedrag van het) individu overschrijdt, en een breed arsenaal aan mogelijke omgevingsinterventies meeneemt.

“gezondheid als het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven” (Huber et al., 2011)

Gezondheid als deel van een breder geheel

Hierboven werd duidelijk dat gezondheid een belangrijke impact op ons leven heeft. Maar gezondheid heeft op dit vlak geen monopolie.

Gezondheid in verhouding tot welzijn

Gezondheid en welzijn worden vaak samen genoemd. De twee concepten zijn nauw met elkaar verbonden, maar zijn niet hetzelfde. Welzijn verwijst naar de algemene levenstevredenheid die mensen en gemeenschappen ervaren. Gezondheid is een belangrijk facet van welzijn.

Maar naast gezondheid kent welzijn nog verschillende andere facetten die bijdragen tot levenstevredenheid; zoals respect, verbondenheid en zelfbeschikking. Ook zijn er de leefomstandigheden die bijdragen tot welzijn: een kwaliteitsvolle en veilige woonst, een veilige en aangename werkomgeving, voldoende financiële middelen, enzovoort. En dan zijn er nog bredere politieke en maatschappelijke facetten die eveneens bijdragen tot welzijn, waaronder de veiligheid en stabiliteit van het land/de regio, de sociale zekerheid, en gelijkheid op vlak van gender en seksuele geaardheid.

Wel is het zo dat gezondheid beïnvloed en mee bepaald wordt door die andere facetten van welzijn. Voldoende financiële middelen en een veilige en kwaliteitsvolle woonst, bijvoorbeeld, dragen bij tot een goede gezondheid. Maar ook omgekeerd: een goede gezondheid draagt bij tot het kunnen vergaren van voldoende financiële middelen en zo ook een kwaliteitsvolle woning, enz. In die zin zijn de facetten van welzijn onderling vaak ook determinanten van elkaar. Het gevolg hiervan is dat je door te werken aan gezondheid – dé focus van gezondheidsbevorderaars – ook vaak aan die andere facetten raakt.

Gezondheid in verhouding tot de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen

Die inbedding van gezondheid binnen een breder geheel vinden we ook terug in de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen of Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties (2015). Met deze doelstellingen wordt gestreefd naar een betere en meer duurzame toekomst voor iedereen. Een goede gezondheid voor iedereen is geformuleerd als een van de 17 kerndoelstellingen voor duurzame ontwikkeling tegen 2030. Andere kerndoelstellingen hebben betrekking op onder meer klimaat, kwaliteitsonderwijs, economische groei en gendergelijkheid.

Gezondheid is dus slechts één doelstelling voor een duurzame ontwikkeling naar een betere toekomst. Maar opnieuw is het zo dat gezondheid onlosmakelijk verbonden is met andere ontwikkelingsdoelstellingen. We weten immers dat bijvoorbeeld onderwijs en armoede mee aan de basis liggen van gezondheid: ze zijn er dus determinanten van. En vice versa: gezondheid draagt bij aan succesvol onderwijs en vermijden van armoede. Werken aan de 16 andere doelstellingen is dus cruciaal om ook de beoogde gezondheidswinst te kunnen boeken. En tegelijk kan gezondheid op haar beurt ook bijdragen aan de overige doelstellingen.

Gezondheidsbevordering in perspectief

Gezondheid zien we dus steeds als deel van een breder geheel: als een van de facetten die bijdragen tot welzijn, of als een van de doelstellingen die bijdragen tot een duurzame toekomst. Voor gezondheidsbevorderaars heeft dit een implicatie. Het betekent dat we niet aan gezondheid werken ten koste van andere facetten van welzijn of andere doelstellingen van duurzame ontwikkeling.

Een interventie die bepaalde groepen stigmatiseert, zal bijvoorbeeld wel gezondheidswinst opleveren op populatieniveau, maar een negatieve impact hebben op het gevoel van geviseerde groepen zich veilig en gerespecteerd te voelen. Of: een gezondheidsinterventie die gebruik maakt van ecologisch schadelijke materialen, kan de gezondheid van (een bepaalde groep van) mensen ten goede komen, maar een negatieve impact hebben op het klimaat.

Hoewel onze focus op het bevorderen van gezondheid ligt, proberen we steeds een negatieve impact op de andere facetten van welzijn of andere doelstellingen van duurzame ontwikkeling te vermijden en, indien mogelijk, er zelfs een positieve bijdrage aan te leveren.

“Individual public institutions might specialise in one dimension (e.g., health), but they must, overall, be committed to social justice, which means that they should not promote their ‘specialist’ dimension while undermining other dimensions” (Carter, Cribb & Allegrante, 2012)