Mentaal welbevinden en publieke ruimte
Onze omgeving heeft een grote invloed op onze fysieke én mentale gezondheid. Hoe kwalitatiever de publieke ruimte, hoe positiever we de omgeving ervaren en hoe beter we mentaal kunnen herstellen. Verschillende aspecten van de publieke ruimte worden in verband gebracht met het bevorderen van onze geestelijke gezondheid. Maar wat is nu de impact van de publieke ruimte hierop en hoe kunnen we die zodanig inrichten dat het ons mentaal welbevinden bevordert?
De rol van de omgeving
Onze leefomgeving heeft een enorme impact op hoe we ons voelen en gedragen. Denk aan het verschil tussen een groene, levendige straat en een kille, drukke steenweg. Toch wordt de invloed van de fysieke ruimte dikwijls onderschat. De focus ligt nog te vaak op individuele verantwoordelijkheid: ‘Heb je stress? Dan moet je deconnecteren!’, ‘Wil je gezonder zijn? Trek dan loopschoenen aan!’. Natuurlijk speelt eigen gedrag een rol, maar zonder een ondersteunende omgeving blijven structurele oplossingen uit. Daarom moeten we investeren in een gezonde publieke ruimte, waar welzijnsbevorderend gedrag vanzelfsprekend en aantrekkelijk wordt.
Wat zegt het onderzoek?
In 2024 doken we - het Vlaams Instituut Gezond Leven en The Human Link - in de wetenschappelijke literatuur om te onderzoeken hoe de publieke ruimte mentale gezondheid kan versterken. Wat we ontdekten? De manier waarop mensen publieke ruimte ervaren, is heel persoonlijk. Toch zijn er bepaalde kenmerken die voor velen een positief effect hebben: sommige plekken prikkelen en geven energie, terwijl andere juist helpen om stress en overprikkeling te verminderen.
Wil je de uitgebreide kennisbundel ‘Ruimte voor Geluk’ op basis van wetenschappelijke literatuur lezen? Neem dan hier een kijkje.
Daarnaast is een toegankelijke publieke ruimte een cruciale hefboom voor meer gezondheidsgelijkheid. Niet iedereen heeft een tuin of privéplek om te ontspannen, bewegen of sociale contacten te onderhouden. In dat geval is een goed ingerichte publieke ruimte geen luxe, maar een absolute basisvoorwaarde voor een goede mentale gezondheid.
Wat maakt een plein, wijk of gemeente goed voor de mentale gezondheid?
Op basis van het werk van Jenny Roe en Layla McCay ('Restorative Cities', 2021) en aanvullende Belgische en Nederlandse literatuur, definiëren we zeven pijlers die de basis vormen van een ondersteunende publieke ruimte voor de mentale gezondheid:
- groen in de publieke ruimte;
- blauw in de publieke ruimte;
- aangename sensaties in de publieke ruimte;
- sociale kansen in de publieke ruimte;
- beweegkansen in de publieke ruimte;
- speelkansen in de publieke ruimte;
- inclusiviteit in de publieke ruimte.
We volgen het kaderwerk van ‘de versterkende publieke ruimte’ om de impact van de fysieke omgeving op mentale gezondheid toe te lichten en hier ontwerpprincipes aan te koppelen.
Wat is nu de link tussen de publieke ruimte en mentale gezondheid?
We bundelden alle bestaande kennis in één bundel: de kennisbundel ‘Ruimte voor Geluk’.
7 boosters voor de mentale gezondheid
Groen in de publieke ruimte
Stedelijke planning en ontwerp hebben steeds meer aandacht voor groen. Denk aan groendaken, bomenrijen langs straten en gemeenschappelijke binnentuinen in nieuwe ontwikkelingen. Dit is niet zonder reden: wetenschappelijk onderzoek bevestigt steeds vaker de positieve impact van groen op onze mentale en fysieke gezondheid. Dit is bijvoorbeeld ook de reden dat de 3-30-300 regel als nieuwe groennorm werd opgenomen.
Enkele ontwerpideeën:
Hoe heeft groen een impact op mentaal welbevinden?
- De aanwezigheid van groen in de publieke ruimte heeft een positieve impact op het cognitief (aandachtmoeheid) en emotioneel herstel (van stress). Bovendien zijn mensen van nature (genetisch) aangetrokken tot groen.
- Groen stimuleert sociaal contact en fysieke activiteit, wat verband houdt met een betere mentale gezondheid.
- Groen kan geluid dempen, hitte verminderen en de luchtkwaliteit verbeteren, wat bijdraagt tot een betere fysieke gezondheid en slaapkwaliteit.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Blauw in de publieke ruimte
Rivieren, beken, vijvers, kanalen, wadi’s, ... hebben dezelfde gezondheidsvoordelen als groen in de publieke ruimte. Blauwe publieke ruimte heeft bovendien extra zintuigelijke voordelen. Denk maar aan de geur en het kalmerende geluid van water, en de mogelijkheid van watergebonden activiteiten. Bij blauwe publieke ruimte spelen de toegankelijkheid en de aangename inrichting van de omgeving een cruciale rol om tot de gezondheidsvoordelen te komen.
Hoe heeft water/blauw een impact op mentaal welbevinden?
- Net als groen in de publieke ruimte biedt ook water een psychologisch herstellend effect.
- Blauwe publieke ruimte heeft een verkoelend effect. Bij (extreme) hitte worden mensen minder energiek en productief. Daarnaast worden we prikkelbaarder en slapen we slechter, wat de kans op agressie en conflict verhoogt.
- De aanwezigheid van blauw in de publieke ruimte nodigt uit tot fysieke en sociale activiteiten, die bijdragen aan een beter mentaal welbevinden.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Aangename sensaties in de publieke ruimte
In de ruimtelijke planning wordt meestal de nadruk gelegd op visuele prikkels, maar wetenschappelijk onderzoek toont aan dat alle zintuigen – gehoor, zicht, reuk, tast en smaak – een belangrijke rol spelen in ons mentaal welbevinden. Ook 'sfeer' wordt soms gedefinieerd als zesde zintuig, waarmee de samen-ervaring van alle andere zintuigen wordt bedoeld.
Hoe hebben aangename sensaties een impact op mentaal welbevinden?
- Plekken met onaangename geuren, uitzichten, smaken, ... zorgen ervoor dat we minder geneigd zijn om te socializen, te spelen en te bewegen.
- Evolutionair gezien worden we sneller gealarmeerd door onverwachte, oncontroleerbare geluiden. Dit veroorzaakt een automatische stress- en angstreactie.
- Storend omgevingsgeluid verhoogt de kans op slaapproblemen.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Beweegkansen in de publieke ruimte
Een beweegvriendelijke publieke ruimte kan bijdragen tot de fysieke gezondheid van de gebruikers, maar fysieke activiteit heeft ook tal van voordelen voor de mentale gezondheid.
Hoe hebben beweegkansen een impact op mentaal welbevinden?
- Bewegen bevordert het cognitief functioneren (geheugen, aandacht, ...) en wordt gelinkt aan een lager risico op dementie.
- Bewegen verbetert de slaapkwaliteit, wat bijdraagt tot een beter welbevinden en een beschermende factor is tegen mentale problemen.
- Bewegen brengt mensen in groene en blauwe omgevingen. Daardoor profiteren ze niet alleen van de voordelen van fysieke activiteit, maar ook van de (mentale) gezondheidsvoordelen van groen en blauw.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Speelkansen in de publieke ruimte
De publieke ruimte is een belangrijke plek voor spel. Op kindermaat of voor alle leeftijden, het kan allebei. Speelpleintjes, speelfonteintjes, een parcours langs het water, ... kunnen prikkelen en aanzetten tot speelsheid. Niet alleen speeltuintjes voor kinderen werken spel in de hand, de publieke ruimte kan ook op andere manieren de gebruikers nieuwsgierig maken.
Hoe heeft spel een impact mentaal welbevinden?
- Spel zorgt voor een positieve socio-emotionele, cognitieve en fysieke ontwikkeling van kinderen.
- Avontuurlijk buitenspelen kan kinderen helpen hun limieten op te zoeken en zichzelf uit te dagen. Dit kan helpen bij de ontwikkeling van copingstrategieën, die belangrijk zijn bij het omgaan met moeilijke momenten.
- Spel triggert nieuwsgierigheid, wat bijdraagt tot het mentaal welbevinden en het cognitief functioneren.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Inclusie in de publieke ruimte
Een inclusieve publieke ruimte is intentioneel ontworpen om iedereen een gelijke toegang te bieden en ervoor te zorgen dat mensen zich welkom voelen. De publieke ruimte weerspiegelt dus de noden van de (potentiële) gebruikers.
Hoe heeft inclusie een impact op mentaal welbevinden?
- Versterkende/herstellende publieke ruimte is niet voor iedereen even toegankelijk. Door dure huisvesting nabij ‘aantrekkelijke’ publieke ruimte en processen van gentrificatie is de afstand niet voor iedereen dezelfde.
- Mensen die in ‘armere’ buurten wonen, ervaren meer negatieve omgevingseffecten, zoals geluidsoverlast, onveiligheidsgevoel, slechtere luchtkwaliteit, ...
- Stigma en uitsluiting leiden tot chronische stress, een lager zelfbeeld en een gevoel van hopeloosheid, wat zorgt voor een lager mentaal welbevinden.
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.
Illustraties door studiolauka
Sociale kansen in de publieke ruimte
Sociale relaties zijn een belangrijke determinant voor mentale gezondheid. De publieke ruimte is een ontmoetingsplaats. De kwaliteit en inrichting ervan kunnen sociale interacties stimuleren of juist moeilijker maken.
Hoe hebben sociale kansen een impact op mentaal welbevinden?
Benieuwd naar meer informatie, aanbevelingen en ontwerpideeën? Download de volledige kennisbundel 'Ruimte voor geluk'.