Eenzaamheid bij ouderen: een breed maatschappelijk antwoord is nodig
Vandaag, op de 'Dag tegen Ouderenmis(be)handeling', gaat het gesprek vaak over fysieke of financiële mishandeling, maar zelden over een van de meest onderschatte vormen van schade: sociale verwaarlozing en eenzaamheid. En toch is het net deze stille vorm van mis(be)handeling die de gezondheid en het welbevinden van vele ouderen ondermijnt.
Onderzoek toont aan dat langdurige eenzaamheid even schadelijk kan zijn als roken of overmatig alcoholgebruik. Het verhoogt de kans op suïcide, angststoornissen, depressie, psychoses en zelfs dementie. Een gebrek aan betekenisvolle sociale contacten ondermijnt niet alleen het mentaal welbevinden, maar ook het fysieke herstel bij ziekte. Mensen hebben mensen nodig.
Niet rijkdom, wel kwaliteit van relaties
De wereldberoemde Harvard Study of Adult Development – ook wel bekend als de Harvard Grant Study – volgde gedurende meer dan 85 jaar het leven van honderden mannen en later ook vrouwen, van studententijd tot ouderdom. Wat bleek? Niet rijkdom, roem of carrière maakten het verschil in hun levenstevredenheid en gezondheid op hoge leeftijd. Wel de kwaliteit van hun relaties. Zoals onderzoeksleider Robert Waldinger het verwoordt in zijn TED-talk in 2015: "Goede relaties maken ons gelukkiger en gezonder, punt."
In de dossiers van de deelnemers zag men hoe mensen met warme, stabiele sociale banden minder vaak chronisch ziek werden, sneller herstelden van mentale tegenslagen én tot op hoge leeftijd scherper van geest bleven. Omgekeerd zagen onderzoekers hoe mensen die sociaal geïsoleerd leefden, vaker ziek werden, ongelukkiger waren en gemiddeld vroeger stierven.
Eenzaamheid is dus geen vaag begrip — het is een meetbare risicofactor voor onze gezondheid. ‘Goed omringd zijn’ is niet voor niets een elementair onderdeel van ons mentaal welbevinden. Dat toont de geluksdriehoek helder aan.
Ontmoeten wordt een luxe
Het isolement groeit, zowel in steden als op het platteland. In steden zijn sociale netwerken vaak versnipperd. Door de hoge mobiliteit – mensen verhuizen voortdurend van en naar de stad – is er minder sociale continuïteit en meer anonimiteit. De constante stroom aan onbekenden maakt het moeilijk om duurzame banden op te bouwen met buren of buurtbewoners. Bovendien zorgen de vele prikkels in de stad – drukte, lawaai, snelheid – ervoor dat mensen zich vaker afsluiten van hun omgeving. Met koptelefoon op of blik op de smartphone haasten ze zich van A naar B, zonder ruimte voor een spontaan praatje. Ouderen staan er vaak bij en kijken ernaar. Ze dreigen onzichtbaar te worden in het straatbeeld.
Op het platteland is de situatie anders, maar de maatschappelijke veranderingen zijn er niet minder ingrijpend. Ouderen wonen er vaak letterlijk en figuurlijk steeds verder van elkaar af. Basisvoorzieningen zoals buurtwinkels, bussen, banken en apotheken verdwijnen of worden vervangen door digitale alternatieven. Wie geen vervoer of digitale vaardigheden heeft, dreigt sociaal uitgesloten te raken. Een eenvoudige ontmoeting wordt dan een hele onderneming.
Publieke ruimte speelt cruciale rol
Eenzaamheid is geen individueel falen. Net zoals we een verwelkte plant niet de schuld geven omdat hij verwelkt, maar kijken naar licht, water en voeding, moeten we bij vereenzaming de omgeving onder de loep nemen. We zijn én hebben zoveel, en tegelijk zijn we zo weinig verbonden.
Inclusieve of sociale publieke ruimte speelt daarin een cruciale rol. Denk aan veilige, toegankelijke pleinen, rustbanken, ontmoetingsplekken met groen en schaduw. Ruimte die uitnodigt tot ontmoeten, ook als je elkaar niet kent. Publieke ruimte die afgestemd is op ouderen, rolstoelgebruikers of mensen met dementie, mensen die nu te vaak letterlijk buiten beeld blijven. Want sociaal kapitaal bouw je niet op je eentje. Het groeit waar mensen elkaar tegenkomen, tijd maken voor een praatje, samen iets delen. Ruimte die verbinding mogelijk maakt, kan sociaal isolement doorbreken.
Netwerk van zorgzame verbindingen
Ouderen vaker bezoeken of meer vrijwilligers sturen naar woonzorgcentra is natuurlijk waardevol, maar onvoldoende. We moeten structureel durven kijken naar de maatschappij die deze eenzaamheid creëert. De maakbaarheidsmaatschappij waarin alles planbaar en efficiënt moet zijn, maakt van het zondagsbezoek aan oma geen vanzelfsprekendheid meer, maar een taakje op een overvolle to-dolijst. Op deze 'Dag tegen Ouderenmis(be)handeling' roepen we dan ook op tot meer dan zorgzame gebaren. We hebben een visie nodig die publieke ruimte, beleid en samenleving hervormt tot een netwerk van zorgzame verbindingen. Pas dan kunnen ook ouderen écht veilig, gewaardeerd en omringd ouder worden.
Zo maak jij het verschil
- Sta open voor ontmoeting
Leg je gsm even opzij als je buitenshuis bent. Maak oogcontact, glimlach of start een spontaan gesprekje met iemand aan de kassa, op de bus of in het park. Soms is een vriendelijk woord precies wat iemand nodig heeft.
- Maak nieuwe herinneringen
Breng tijd door met oudere mensen die je dierbaar zijn. Doe eens iets wat jullie nog nooit samen deden: ga naar de zee, kijk een film, haal een ijsje, maak een wandeling met de rolstoel. Nieuwe ervaringen zorgen voor verbondenheid én plezier.
- Zeg waarom iemand belangrijk is
Pak de telefoon en bel een oudere persoon die veel voor je betekent. Vertel waarom je dankbaar bent voor hem of haar. Een oprecht woord kan iemand dagenlang verwarmen.
