Energiecrisis hakt in op ons mentaal welbevinden

Tele-Onthaal kreeg de voorbije maanden fors meer telefoontjes over de energiefactuur. De noodoproepen komen vanuit de hele bevolking, maar het zijn vooral singles en ouderen die voor het eerst in acute geldnood komen en zich daar geen raad mee weten. Een oplossing is nog niet meteen in zicht, zelfs niet nu de federale regering een basispakket voor energie voorziet. Zo blijkt uit een onderzoek in het Verenigd Koninkrijk, waar vergelijkbare overheidsmaatregelen werden genomen, dat ondanks die tussenkomst nog steeds meer dan twee derde van de Britse huishoudens tegen begin 2023 te maken zal krijgen met energie-armoede. Hoewel energie-armoede op verschillende manieren gedefinieerd kan worden, kunnen we stellen dat er sprake van is als meer dan 10% van het netto gezinsinkomen naar energie gaat. Op basis van een rapport van het Internationaal Monetair Fons wordt verwacht dat de impact van de gestegen energieprijzen ook voor Belgische gezinnen enorm zal zijn.

En dat is geen goed nieuws, want de gevolgen van energie-armoede op de gezondheid kunnen groot zijn, in het bijzonder bij de meest kwetsbare groepen. We kunnen hierbij een onderscheid maken tussen 2 zaken. Enerzijds is er de impact van leven in een koude woning op onze (geestelijke) gezondheid. Er bestaat heel wat gedegen onderzoek dat het verband belicht tussen lage temperaturen en mortaliteit (hogere sterftecijfers of oversterfte in de winter) en tussen lage temperaturen en morbiditeit (hogere ziektecijfers). Belangrijk hierbij is dat koude binnenshuis net zo gevaarlijk is als zeer lage buitentemperaturen. Op basis van Europese gezondheidsgegevens weten we dat in mildere klimaten, waar huizen vaak tochtig en slecht verwarmd zijn, er meer oversterfte is in de winter. Het wintersterftecijfer in Portugal is bijvoorbeeld veel hoger dan dat in Finland. Maar energie-armoede, waarbij er financiële stress ontstaat, is eveneens schadelijk voor de gezondheid, in het bijzonder de geestelijke gezondheid.

Ernstige gezondheidsklachten door koude

Een aangename huistemperatuur ligt volgens experten tussen 18 en 21 graden. De Wereldgezondheidsorganisatie adviseert een temperatuur van 18 graden voor gezonde en goed geklede volwassenen. Voor kinderen, ouderen en minder-mobiele of zieke personen, wordt 20 graden in de leefruimtes aanbevolen. Wanneer de temperatuur lager is dan deze aanbevelingen, is dat niet enkel onaangenaam: er ontstaan dan ook gezondheidsrisico’s. Hoe kouder de temperatuur, hoe groter die risico’s.

• Bij temperaturen lager dan 16 graden komen de ademhalingsfuncties onder druk te staan.
• Temperaturen onder 12 graden belasten het cardiovasculaire systeem.
• Temperaturen onder de 6 graden leiden tot een risico op onderkoeling.

De impact is bovendien altijd groter voor kwetsbare personen, zijnde (jonge) kinderen, ouderen, zieke en minder-mobiele personen.

• Kinderen: bij (zeer) jonge kinderen zal een koud en vochtig huis in de eerste plaats de lichamelijke gezondheid in gevaar brengen, bijvoorbeeld doordat ze respiratoire aandoeningen, zoals astma, ontwikkelen. Onderzoek heeft bovendien aangetoond dat koude woningen ook een negatieve invloed hebben op de schoolprestaties, het emotioneel welbevinden en de weerbaarheid van lagereschoolkinderen.
• Adolescenten: bij adolescenten en volwassenen zal koude minder snel tot fysieke gezondheidsproblemen leiden. De impact op de geestelijke gezondheid is bij deze groep evenwel aanzienlijk. Tieners die leven in een huis waar onvoldoende wordt verwarmd, hebben bijvoorbeeld 5 keer meer kans op de ontwikkeling van meerdere psychische problemen (‘meervoudige psychisch risico’, waarbij er sprake is van 4 of meer psychische symptomen). Uit een grootschalige studie in Groot-Brittannië bleek bijvoorbeeld dat bij 28% van de jongeren die in een koude woning opgroeiden sprake was van meervoudig psychisch risico, vergeleken met 4% van de jongeren die altijd in een warme woning hadden gewoond.
• Ouderen: het leven in een koude woning hangt zeker voor ouderen samen met een hogere mortaliteit. Omdat het hart harder moet werken om het lichaam warm te houden, verhoogt de bloeddruk, wat hartaanvallen of beroertes kan veroorzaken. Ouderen die in vochtige huizen leven, hebben ook minder grip én de koude vermindert hun beweeglijkheid, 2 elementen die ervoor zorgen dat het valrisico verhoogt.
• Mensen met gezondheidsproblemen: wie ziek is of een beperking heeft, is meestal ook minder mobiel. Deze mensen zitten noodgedwongen vaker stil, waardoor ze sneller koud krijgen.

Geldzorgen zijn nefast voor mentaal welbevinden

Maar de impact van energie-armoede is nog breder: het tast onrechtstreeks ook ons mentaal welbevinden aan doordat het financiële stress veroorzaakt. De onzekerheid over de evolutie van de prijzen en de onvoorspelbaarheid van de situatie maakt dat mensen niet zeker weten of ze nog voldoende buffer zullen hebben om de volgende (energie)rekening te betalen. Deze onzekerheid is mentaal zeer belastend. Ook het gebrek aan autonomie speelt een rol. We hebben zelf weinig invloed op de prijsschommelingen en dat geeft stress. Dit leidt bijvoorbeeld tot slaapproblemen. De prominente aandacht die de energiecrisis krijgt in de media kan schuld- of angstgevoelens geven. En dan in bijzonder bij mensen die in het verleden geen financiële problemen hadden, maar nu toch kopje onder dreigen te gaan.

Algemeen kunnen we stellen dat deze energiecrisis zo omvangrijk is dat ze (bijna) iederéén treft. Hierdoor lopen ook gezinnen uit de middenklasse het risico om in een negatieve spiraal terecht te komen. Uit onderzoek blijkt dat je zorgen maken over geld gelinkt is aan een verminderd mentaal welbevinden, maar dat het ook ernstige gevolgen kan hebben voor de geestelijke gezondheid. Wanneer ons stresssysteem gedurende langere tijd onder druk komt te staan, kunnen psychische problemen tot ontwikkeling komen. Financiële onzekerheid wordt bijvoorbeeld geassocieerd met depressie en zelfdoding. Het hoeft geen betoog dat de impact op mensen die al een psychische aandoening hebben zo mogelijk nog groter is. Zij hebben omwille van hun ziekte meestal minder inkomsten, maar ook het beheren van dat geld is voor hen minder evident omdat dit veel mentale ruimte vergt.

Voor mensen in armoede is financiële stress geen nieuw gegeven. Ook zonder de stijgende energieprijzen moeten zij voortdurend afwegen wat financieel haalbaar is en wat niet. Voor personen in armoede is deze energiecrisis dus een extra stressfactor die boven op hun andere zorgen komt, zoals bijvoorbeeld hun ongezonde leefomgeving. Niet alleen koude vormt daar een probleem, maar bijvoorbeeld ook schimmel of plaatsgebrek. Als er financiële problemen zijn in een gezin, zijn er doorgaans ook minder mogelijkheden om aan activiteiten buitenshuis deel te nemen. Hierdoor brengen mensen in armoede proportioneel meer tijd door in hun (koude) huis. Dit brengt ons bij het probleem van gezondheidsongelijkheid.

Gezondheidsongelijkheid wordt groter

Experten zijn het erover eens dat de gezondheidsongelijkheid, die tijdens de coronapandemie al groter werd, door de energiecrisis nog verder zal toenemen. Het is daarom cruciaal om integraal en multidisciplinair te handelen: er moeten maatregelen genomen worden die proportioneel rekening houden met de financiële noden van gezinnen. Huisvesting in het algemeen, en een goed verwarmde woning in het bijzonder, zijn zeer belangrijke omgevingsdeterminanten voor zowel de fysieke, als de mentale gezondheid. Structurele maatregelen die ervoor zorgen dat gezinnen hun rekeningen kunnen blijven betalen en hun huis kunnen blijven verwarmen zijn dan ook een absolute noodzaak. Net zoals maatregelen die het recht op kwaliteitsvol wonen garanderen. Verschillende academici en (armoede)organisaties hebben hiertoe al opgeroepen. Het gaat dan bijvoorbeeld over een grondige hervorming van de kinderbijslag, een betere regulering van de energiemarkten - inclusief het belasten van overwinsten - of investeren in voldoende kwaliteitsvolle én betaalbare woningen op de huurmarkt.

Lees ook het opiniestuk ‘Hoog tijd voor structurele maatregelen tegen energie-armoede en voor (mentale) gezondheid'.