Roken tijdens de zwangerschap: tijd om taboe en schuldgevoel te normaliseren

Bij laagopgeleide vrouwen is het meer dan een op de vijf. Vaak vrouwen zonder partner of met een rokende partner in een onstabiele gezinssituatie. Op hen moeten we het sterkst inzetten. De professionals die deze vrouwen kunnen bereiken geven aan meer informatie en ondersteuning nodig te hebben.

De mogelijke risico’s van roken tijdens de zwangerschap zijn niet min: laag geboortegewicht, te vroeg geboren, zwakkere baby’s met verminderde longfunctie en lichamelijke afwijkingen. Miskraam, doodgeboren baby, wiegendood. Op de langere termijn: stijgende kans op astma, overgewicht in de adolescentie, gedrags- en leerproblemen. En veel meer kans om zelf een verstokte roker te worden. Na de bevalling begint bijna de helft van de vrouwen die gestopt zijn opnieuw te roken. Zo groeien veel pasgeborenen alsnog op in tabaksrook. Ook dit meeroken heeft een enorme impact op de gezondheid.

Vandaag gebeurt roken tijdens de zwangerschap veelal stiekem en thuis, want op straat wacht een vermanende vinger. Toch is roken in deze periode nooit een evidentie. Voor degenen die het doen voelt het bijna aan als een crimineel feit. Ze voelen zich schuldig, maar weten er geen weg mee.

Kansarm en depressief

Uit een onderzoek van de UGent en Odisee bleek dat de helft van de groep van zwangere vrouwen die blijft roken kampte met symptomen van depressie. Stressreductie is de belangrijkste reden om het te blijven doen. In een kwalitatief onderzoek dat Gezond Leven en Odisee net beëindigden, springen de bijzonder moeilijke leefomstandigheden van deze vrouwen meteen in het oog: relationeel, financieel, mentaal. De context is kansarmoede en onmacht.

Velen zijn jong, roken al heel lang en zijn door en door verslaafd. Sommigen begonnen al voor hun tiende. Vandaag is roken deel van hun psyche en sociale structuur. De ene generatie geeft het door aan de volgende. Socialisatie binnen de gezinscultuur en verslaving haken in elkaar. Wie jong begint, is sterker verslaafd. De sigaret, die troost brengt, zorgt ook voor grote dilemma’s. Bijna alle vrouwen willen een liefdevolle moederrol opnemen. En stoppen met roken, maar dat lukt hen niet. Dat leidt tot stress en frustratie. Tegenover rookstophulp staan ze weigerachtig, ze willen het zelf doen. Ook uit Nederlands onderzoek blijkt dat slechts één op de tien zwangere vrouwen die een stoppoging onderneemt goede rookstophulp gebruikt.

Schuld en boete?

In 2019 zetten we volop in op dit probleem. Hoe? Niet door het te criminaliseren. Niet door deze vrouwen onder verhoogd toezicht te stellen, zoals de Nederlandse Raad voor Straftrechtstoepassing en Jeugdbescherming in het recente verleden suggereerde. Geen verplichte rookstop, geen verplichte anticonceptie of andere dubieuze piste. Wat dan wel? Simpel: veel meer inzetten op doelgroepspecifieke preventie en begeleiding, zodat straks wilsbekwame zwangere vrouwen zelf en vrijwillig de juiste keuze maken.

Het netwerk van zorg en welzijn, dat actief is rond deze vrouwen, moeten we mobiliseren en ondersteunen: kennis verhogen van problematiek en leefwereld, hen stimuleren om het gesprek aan te gaan en een empathische boodschap te geven. Vandaag deinzen veel professionals hiervoor terug. Het taboe is groot en het eigen referentiekader neigt vaak nog naar schuld en boete en niet naar compassie en empowerment. We moeten deze intermediairs ook overtuigen om de vrouwen te begeleiden naar rookstop en om hen een consequent stopadvies te geven, want dat is een effectieve interventie. Velen doen dat nog niet, sommigen geven een fout advies. Het gebeurt nog steeds dat een zwangere vrouw te horen krijgt dat ze beter niet stopt, of het niet te snel mag doen, omdat de stress van het stoppen voor de foetus schadelijker is dan de tabaksrook zelf.

De kansarme zwangere vrouwen moeten we beter sensibiliseren met eenvoudige en sterk visuele boodschappen. Hun beeld van rookstophulp moeten we veranderen, hen wellicht ook hulp op maat aanbieden. Nicotinevervangers moeten we gratis beschikbaar maken. Vandaag kost een volledige kuur zo’n 300 euro, dat is onbetaalbaar. En het zijn de enige medicijnen die zwangere vrouwen kunnen gebruiken. De partner en omgeving van de vrouw moeten bij het stopproces betrokken worden. Zij  kunnen veel steun geven in deze periode, maar zijn vandaag net een ontmoedigende factor: twee op de drie partners rookt, meer dan de helft past het eigen rookgedrag niet aan.

Geen rookvrije start zonder rookvrije samenleving

Zwangere vrouwen die roken moeten stoppen, er is geen tussenweg. Maar het is niet hun schuld dat ze zijn beginnen roken en nu zo verslaafd zijn. Liberaal-conservatieve politieke partijen zien nicotineverslaving nog te vaak als een individuele zaak, progressieve partijen leggen de link tussen roken en gezondheidsongelijkheid te weinig. Het schrijnende probleem van roken tijdens de zwangerschap gedijt ook binnen een halfslachtig antitabaksbeleid. De drempel naar roken is in ons land niet hoog genoeg. Prijzen blijven relatief laag. Jongeren krijgen het signaal dat het oké is om te starten vanaf 16 jaar. Het aanprijzen en open en bloot aanbieden van sigaretten in de vele verkooppunten wekt bij hen de indruk dat tabak een doodnormaal product is. Zo schiet het niet op. Een rookvrije zwangerschap en start voor alle Vlaamse baby’s en kinderen is alleen mogelijk in een rookvrije samenleving.

Stefaan Hendrickx, senior stafmedewerker tabakspreventie van het Vlaams Instituut Gezond Leven in samenwerking met Katrien de Wilde Opleidingshoofd Vroedkunde Odisee, doctor of Health Sciences.