Tabaksgebruik daalt bij jongeren, vapen populairder dan ooit
Jongeren roken steeds minder tabak en voor het eerst is vapen populairder dan de gewone sigaret. Bovendien is er bijna geen verschil meer tussen het rook- en vapegedrag van meisjes en dat van jongens. Dat blijkt uit een nieuwe leerlingenbevraging van het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (VAD). Als het over jongeren gaat, pleit het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw, binnen het consortium tabak, voor maatregelen om de beschikbaarheid en (illegale) verkoop van tabak en e-sigaretten in te perken, voor controle op marketingpraktijken en voor meer aandacht voor preventie van nicotinegebruik.
Het tabaksgebruik onder jongeren blijft dalen: 19% van hen heeft ooit een sigaret gerookt. In het schooljaar 2021-2022 ging het nog over 21%. Ook het dagelijks aantal gerookte sigaretten neemt af. De daling geldt voor alle onderwijsvormen, maar het BSO telt nog steeds de meeste rokers, gevolgd door het TSO en het ASO. Bijna één op de tien leerlingen in het BSO rookt elke dag (9,2%), wat meer dan dubbel zo veel is als in het TSO (4,2%) en zesmaal zo veel als in het ASO (1,5%).
Vapen opnieuw populairder dan roken
Wat ook opvalt, is dat vapen dit schooljaar opnieuw populairder is dan roken. Ongeveer één op de vier jongeren heeft ooit en in het laatste jaar (minstens één keer) gevapet. Het ooit- en laatstejaargebruik van de e-sigaret namen t.o.v. het vorige schooljaar verder toe met 3% en 4%. Het aandeel occasionele, regelmatige en dagelijkse gebruikers stijgt ook, zij het iets minder snel (toenames van 1% tot 1,5%). In alle drie de leeftijdsgroepen (12-14-jarigen, 15-16-jarigen en 17-18-jarigen) ligt het gebruik vandaag een stuk hoger dan in 2021-2022. De toenames in het laatstejaargebruik worden groter naarmate de leeftijd stijgt: +1,6% bij de 12-14-jarigen, + 4,2%, bij de 15-16-jarigen en +8,9% bij de 17-18-jarigen. Het regelmatig en dagelijks vapegedrag van de 17-18-jarigen en het gebruik in het TSO en het BSO is iets om ons zorgen over te maken. Het gebruik gaat hier immers verder dan experimenteergedrag. Bovendien vapen ze (bijna) dubbel zo vaak dan andere jongeren die vapen. Het gebruik in het TSO en BSO stijgt ook sneller dan in het ASO.
Meer dan 8 op 10 ooitgebruikers geeft aan dat nieuwsgierigheid de voornaamste reden is waarom ze met e-sigaretten zijn begonnen.
Amper verschil tussen jongens en meisjes
Opvallend is dat meisjes vandaag evenveel vapen als jongens. Hun tabaksgebruik neemt trager af en het gebruik van de e-sigaret stijgt bij hen sterker dan bij de jongens. Deze trends moeten nauwlettend worden opgevolgd.
In het schooljaar 2021-2022 waren de verschillen tussen jongens en meisjes in het gebruik van tabak al miniem, maar nu vallen ze voor het eerst samen. Evenveel jongens als meisjes hebben ooit tabak gerookt (18,9% vs. 19,2%) en 15,9% van zowel de jongens als de meisjes heeft in het afgelopen jaar (minstens één keer) gerookt. Regelmatig roken komt wel nog iets vaker voor bij jongens en er zijn bijna dubbel zoveel dagelijkse rokers onder jongens dan onder meisjes.
Opmars vapen bij bepaalde jongerengroepen is zorgwekkend
Een grote meerderheid van de jongeren gebruikt tabak noch e-sigaret, maar de opmars van vapen in het algemeen, en specifiek bij bepaalde jongerengroepen, is zorgwekkend. We weten dat tabak roken schadelijker is voor de gezondheid dan vapen: de grote gezondheidsrisico’s van tabak roken zijn niet te wijten aan de nicotine, maar aan de vele andere chemicaliën in tabak en tabaksrook die toxisch en kankerverwekkend zijn. Toch zouden jongeren het gebruik van alle nicotineproducten moeten vermijden. Nicotine is immers de chemische stof die ervoor zorgt dat sigaretten, en ook e-sigaretten, verslavend zijn. Jonge gebruikers hebben bovendien een grotere kans om afhankelijk te worden van nicotine. De stof heeft mogelijk ook een negatieve impact op hun hersenontwikkeling.
Het is voor het Vlaams Instituut Gezond Leven belangrijk dat het recht op een nicotinevrije start voor alle minderjarigen gegarandeerd is. Ook voor de jongeren die behoren tot de groepen die vandaag méér roken en vapen.
Jongeren die nooit rookten, vapen weinig
Als we het nicotinegebruik onder jongeren willen aanpakken, is het belangrijk om te weten of er een link is tussen hun rook- en vapegedrag en welke gezamenlijke risicofactoren aan de basis liggen van (beginnen en verder doen met) roken en vapen. We richten ons daarbij vooral op twee groepen die problematisch vapegedrag vertonen, namelijk jongeren die langdurig en regelmatig vapen (en roken) en dus sterker blootgesteld worden aan schadelijke stoffen en jongeren die beginnen met de e-sigaret, terwijl ze voordien nooit tabak hebben gerookt.
Onder jongeren die nog nooit een tabakssigaret rookten, heeft 12% al ooit een e-sigaret gebruikt en doet 1% dit regelmatig (minstens 1 keer per week). Bij jongeren die eerder al eens rookten, ligt het gebruik een pak hoger: 87% van hen heeft al ooit een e-sigaret gebruikt en 30% van hen vapet minstens één keer per week. Ten opzichte van het vorig schooljaar nam het regelmatig vapen bij jongeren die al eerder gerookt hadden toe met 8%.
We stellen ook vast dat een derde van de ooitgebruikers (33%) aangeeft te vapen om niet opnieuw te beginnen met roken. Dat is vijf keer zoveel als in 2021-2022. Ook minderen en stoppen met roken blijken voor sommige jongeren redenen om te vapen.
Verhoog de drempel voor jongeren
De verdere stijging van het vapen is vermoedelijk het gevolg van de al te gemakkelijke beschikbaarheid van wegwerp e-sigaretten voor jongeren. Die zijn redelijk goedkoop, hebben een flashy design en zijn verkrijgbaar in verschillende smaakjes. Daardoor zijn ze wellicht populair bij jongeren. Vanaf 2025 wordt de verkoop van deze wegwerp e-sigaretten verboden in België. Gezond Leven vraagt in dat verband ook dat er ook meer inspanningen worden geleverd om illegale online verkoopkanalen aan banden te leggen.
Vanaf april 2025 mogen tabakssigaretten en e-sigaretten niet meer zichtbaar zijn in of buiten de verkooppunten. Die maatregelen zullen de aankoop en het gebruik van tabaks- en nicotineproducten bij jongeren verder ontmoedigen.
Gezond Leven pleit ook voor een verplichte en strikt opgevolgde leeftijdsverificatie bij de aankoop. Bijna 9 jongeren op 10 (89,3%) weten dat er aan hen geen tabak en e-sigaretten mogen verkocht worden als ze jonger zijn dan 18. En toch geven meer dan 3 op 10 jongeren onder de 16 jaar aan makkelijk aan tabak te geraken.
Gezond Leven vraagt daarom aan de verkooppunten om de bestaande wetgeving te respecteren en om de leeftijd consequent te controleren. Uit de controles van de FOD Volksgezondheid bleek dat in 2023 70% van de handelaars tabak of e-sigaretten verkocht aan minderjarigen. Vanaf 1 april 2025 is elke verkoper van tabak of e-sigaretten ook wettelijk verplicht om aan klanten die jonger lijken dan 25 jaar een identiteitsbewijs te vragen.
Strengere regels voor smaakjes en marketing
De smaakjes van e-sigaretten zijn aantrekkelijk voor bepaalde jongeren. Gezond Leven vraagt dat het aanbod ervan strikter gereguleerd en meer beperkt wordt.
Ook sociale media (TikTok, Instagram, …) worden in verband gebracht met een verhoogd risico op het roken van sigaretten en het gebruik van e-sigaretten. De bevoegde controlediensten moeten daarom inzetten op toezicht op deze media, op het in kaart brengen van de praktijken waarmee Belgische jongeren te maken krijgen en op het aanpakken van agressieve marketing en illegale verkoop online.
Meer nicotinepreventie
Ook het opnemen van de e-sigaret binnen tabaks- en nicotinepreventie in de scholen en in campagnes op maat van jongeren is cruciaal.
In het onderwijs, en via andere kanalen die jongeren bereiken, moet breed ingezet worden op vernieuwende methodieken en aanpakken rond nicotinepreventie, waarbij dus zowel het gebruik van tabaks- als e-sigaretten wordt ontmoedigd.
De methodiek Bullshit Free Generation van Gezond Leven biedt leerkrachten lesmaterialen en advies om met jongeren in gesprek te gaan over roken en vapen. En geeft scholen handvaten bij het opzetten van een structureel beleid rond roken en vapen.
Invloed van sociale omgeving
Rook- en vapegedrag worden sterk aangestuurd door de omgeving. Niet alleen het rookgedrag van de ouder heeft een enorme invloed op jongeren, maar ook dat van hun vrienden: hoe meer vrienden ze hebben die roken en vapen, hoe meer ze dat zelf ook zullen doen. Van de jongeren die in de voorgaande 12 maanden geen tabak hebben gerookt, heeft iets meer dan de helft (53,5%) geen enkele vriend die rookt. Van degenen die in die periode wel hebben gerookt, is dit slechts 4,2%. Verder inzetten op het denormaliseren van tabak- en nicotinegebruik bij jongeren is zeer belangrijk als we verdere vooruitgang willen boeken. Ook ouders moeten gesensibiliseerd en aangemoedigd worden om een voorbeeldrol op te nemen, gezien de sterke link met hun rookgedrag.
