Van voedselmoeras tot voedselwoestijn: hoe je omgeving meebepaalt wat je eet
Of je al dan niet gezond eet, is niet alleen een persoonlijke keuze. Ook de voedselomgeving speelt een rol bij wat je in je mond stopt. Zo zal je sneller geneigd zijn om gezonder te eten als er in je buurt veel gezonde winkels of restaurants zijn. Helaas is dat niet altijd het geval. In zowat 75% van Vlaanderen zijn er meer ongezonde dan gezonde voedingszaken aanwezig.
Het verhaal van Agnes
Agnes viert morgen haar 75 verjaardag. Voor de gelegenheid heeft ze haar zus, broer, kinderen en kleinkinderen uitgenodigd om een lekker stukje taart te komen eten. Omdat de lokale bakker enkele jaren geleden de deuren sloot, moet Agnes haar brood en taarten nu in de dichtstbijzijnde supermarkt kopen, 2 km verderop. Vroeger nam ze daarvoor de auto, maar nadat ze 2 maanden geleden een ongeluk had, durft ze dat niet meer. Wandelen of fietsen is ook geen optie vanwege haar versleten knieën.
Het verhaal van Thomas
Thomas woont met zijn vrouw en 3 jonge kinderen in een bescheiden eengezinswoning even buiten de stad. Hij en zijn echtgenote werkten allebei bij een grote autofabrikant, maar wegens de verslechterende economische situatie zijn ze vorig jaar alle 2 ontslagen. Sindsdien leven ze van een werkloosheidsuitkering. Door deze ingrijpende verandering hebben ze hun auto moeten verkopen om in het onderhoud van hun kinderen te kunnen blijven voorzien. Vroeger ging Thomas 1 keer per week met de auto naar de supermarkt. Nu moet hij de bus nemen, wat betekent dat hij meerdere keren per week boodschappen moet doen omdat hij de aankopen voor een gezin van 5 niet allemaal tegelijk kan dragen.
Het verhaal van Lukas
Lukas is een enthousiaste 15-jarige die graag met zijn vrienden optrekt na de schooluren. Hun favoriete plekje om rond te hangen, is het stadspark, op 500 meter van zijn school. Op de wandeling naar het stadspark passeert Lukas een McDonalds, een KFC, een kebabzaak en een bar waar je verschillende soorten groenten- en fruitbowls kan eten. Meestal eet hij het liefst een Big Mac bij de McDonalds, maar af en toe heeft hij zin in gefrituurde kip van de KFC, of in een kebab. Omdat Lukas toch ook een beetje bezorgd is over wat al die fastfood doet met zijn gezondheid, is hij een keer binnen gegaan bij de groenten- en fruitbowl bar om er een bowl van 16 euro uit te proberen. Best lekker, maar duur. Een Big Mac heb je al voor minder dan de helft van de prijs.
Voedselomgeving schiet tekort
Wat hebben Agnes, Thomas en Lukas met elkaar gemeen? Alle 3 leven ze in een voedselomgeving die niet optimaal aan hun noden voldoet. Terwijl Agnes en Thomas niet gemakkelijk aan de nodige voeding geraken doormobiliteitsproblemen, wordt de voedselomgeving van Lukas gedomineerd door voedingszaken die goedkoop, ongezond eten verkopen. Zijn goede voornemen om af en toe gezonder te eten, wordt hierdoor meteen in de kiem gesmoord.
Woestijn vs. moeras
Wanneer iemand op een plaats woont waar het moeilijk is om gezonde voeding te kopen, zeggen we dat deze persoon in een voedselwoestijn leeft. Iemand die woont op een plaats waar veel meer ongezonde dan gezonde verkooppunten zijn, woont in een voedselmoeras. Sciensano becijferde in een nieuw rapport dat voedselwoestijnen waar veel oudere mensen wonen, zijn toegenomen tussen 2008 en 2020. Goed nieuws is dat voedselwoestijnen waar veel kwetsbare gezinnen met lage inkomens leven, zijn afgenomen in deze periode.
Waar voedselwoestijnen al bij al nog een beperkt fenomeen zijn in Vlaanderen en ze slechts 3 à4% van de oppervlakte innemen, zijn voedselmoerassen alomtegenwoordig. Op bijna 3 kwart van de oppervlakte zijn meer ongezonde dan gezonde verkooppunten aanwezig. Hierdoor zijn mensen veel sneller geneigd om voor de snelle, ongezonde hap te gaan.
Maatregelen gevraagd
Wat kunnen we doen om de voedselomgeving te verbeteren? Belangrijk is dat besturen de voedselomgeving hoger op de beleidsagenda zetten. Verschillende steden, zoals Antwerpen en Leuven, hebben voedselraden waar lokale bestuurders en geïnteresseerde burgers samenkomen om oplossingen te bedenken voor deze problemen. Zo kunnen lokale besturen door middel van het uitreiken van een omgevingsvergunning bepaalde voedingszaken aanmoedigen of juist afraden om zich te vestigen op een bepaalde locatie. Kleinschalige maatregelen, zoals mobiele voedingsverkooppunten en tappunten met gratis water, kunnen ook sterk bijdragen aan een gezondere voedselomgeving. Gezond Leven onderschrijft de conclusie van de onderzoekers van Sciensano, die stellen dat een combinatie van maatregelen op alle niveaus nodig is om de voedselomgeving en de gezondheid van de bevolking te verbeteren.
Nieuw project "Hap & Stap: gezond eten en bewegen in de buurt"
Sciensano kwam in opdracht van het Agentschap Zorg en Gezondheid dus met heel interessante gegevens over de voedselomgeving in Vlaanderen. Die data zal Gezond Leven o.a. gebruiken in het project "Hap & Stap: gezond eten en bewegen in de buurt", gerealiseerd met de steun van Kom op tegen Kanker.
Hoe bereikbaar zijn dagdagelijkse voorzieningen zoals de supermarkt, de markt, sociale voedselvoorzieningen, lokale kruideniers, de bakker, de dokter, werk, … te voet, met de fiets of met het openbaar vervoer? Hoe gezond en toegankelijk is het voedingsaanbod in kwetsbare (op basis van inkomen, welvaart, herkomst, …) buurten? En welke acties kunnen uitgewerkt worden om daar verder op in te zetten? Dat is wat Gezond Leven zal onderzoeken in dit project. Hiervoor zullen we onze bestaande walkabilitytool (ontwikkeld en geïmplementeerd in opdracht van het Agentschap Zorg en Gezondheid) aanvullen met Vlaamse data over de voedselomgeving en kwetsbare buurten. Met behulp van deze uitgebreide tool onderzoeken we de walkability en de voedselomgeving in 4 kwetsbare buurten in detail. Daarnaast gebruiken we niet alleen de beschikbare cijfers en kaarten, maar gaan we ook in gesprek met de kwetsbare buurtbewoners. Op die manier krijgen ook zij een stem wanneer we later samen met lokale stakeholders (bv. preventiewerkers van het lokale bestuur, wijkgezondheidscentra, OCMW’s, lokale voedselinitiatieven, …) acties voorstellen om de omgeving gezonder te maken. Enkele voorbeelden: in een buurt met veel fastfoodketens ook een gezond aanbod aanbieden, inzetten op gemeenschappelijke moestuinen, mobiele verkooppunten voor gezonde voeding, verkeersmaatregelen om de bereikbaarheid te voet te verbeteren, …
Op basis van het onderzoek zullen we aanbevelingen voor beleidsmakers formuleren en wordt een kant- en klare toolbox opgesteld. Deze toolkit kan na afloop van het project door lokale besturen, buurtwerkers, … gebruikt worden om:
- op basis van cijfers/kaarten én de mening van de buurtwerkers en inwoners de voedselomgeving én walkability in hun gemeente of stad in kaart te brengen;
- te bepalen welke buurten prioritair zijn voor acties die het voedselaanbod gezond, nabij en bereikbaar maken;
- uitdagingen (bv. wetgeving) en mogelijke acties rond de voedselomgeving en walkability in de eigen buurt te identificeren.
