Begeleid oefenen
Meer info over deze techniek
Theoretische onderbouwing
Begeleid oefenen speelt volgens het model van de Social Cognitive Theory (SCT) van Bandura een belangrijke rol bij gedragsverandering. De theorie stelt namelijk dat gedragsverandering wordt beïnvloed door persoonlijke factoren (zoals gedachten, emoties, en overtuigingen), gedrag en de omgeving, en de interactie ertussen, een concept bekend als reciprocal determinism. Iets wat duidelijk terug te vinden is binnen begeleid oefenen:
- invloed van de persoon op gedrag: tijdens begeleid oefenen werken deelnemers aan hun zelfeffectiviteit en vertrouwen in hun vermogen om een vaardigheid aan te leren. Naarmate ze succes ervaren en feedback ontvangen, versterkt dit hun motivatie en overtuigingen om door te gaan. Hun groeiende zelfvertrouwen heeft een directe invloed op hun inzet en gedrag;
- gedrag beïnvloedt persoonlijke factoren en omgeving: door herhaald oefenen en het krijgen van feedback, verbeteren de deelnemers niet alleen hun vaardigheid, maar worden ook hun zelfbeeld en zelfcontrole versterkt. Dit proces beïnvloedt hun persoonlijke factoren, zoals hun attitude en overtuiging dat ze het gedrag kunnen volhouden. Bovendien motiveert hun vooruitgang vaak anderen in de omgeving, zoals groepsgenoten in een training, om zich ook in te zetten;
- omgeving ondersteunt de persoon en het gedrag: een ondersteunende leeromgeving – met bijvoorbeeld een coach of instructeur die feedback geeft en oefensituaties aanbiedt – speelt een cruciale rol. Deze omgeving biedt niet alleen structuur en begeleiding, maar helpt ook om positieve ervaringen te creëren, wat het zelfvertrouwen verder versterkt en het gedrag gemakkelijker maakt om te herhalen.
Naast de Social Cognitive Theory van Bandura, wordt begeleid oefenen ook ondersteund door de Self-Determination Theory van Deci & Ryan, een theorie die het belang benadrukt van de psychologische basisbehoeftes autonomie, competentie en verbondenheid in motivatieprocessen. Begeleid oefenen kan helpen bij het opbouwen van het gevoel van competentie en zelfvertrouwen. Het bevorderen van autonomie is ook mogelijk doordat de deelnemer geleidelijk de verantwoordelijkheid voor het gedrag overneemt naarmate de competentie groeit. Bovendien kan je als begeleider tijdens de oefeningen door je oprechte betrokkenheid een gevoel van verbondenheid creëren. Door in te spelen op deze drie psychologische basisbehoeftes tijdens begeleide oefening, verhoogt de intrinsieke motivatie voor de gedragsverandering.
Een andere theorie die de effectiviteit van begeleid oefenen onderstreept, is de Experiential Learning Theory van Kolb, waarbij leren door directe ervaring en reflectie centraal staat. Een begeleide oefening faciliteert leren door actieve betrokkenheid en directe correctie tijdens het proces, wat zorgt voor diepere leerervaringen.
Vormen en subtypes van begeleid oefenen
Begeleid oefenen kan in verschillende contexten en vormen worden toegepast, afhankelijk van het gewenste gedrag en de doelgroep:
- rollenspellen (gevolgd door feedback): vooral nuttig voor gedragingen waarbij interpersoonlijke interactie belangrijk is, zoals conflictoplossing of sociale vaardigheden. Het rollenspel kan worden gevolgd door feedback van een begeleider of peers om het gedrag verder te verfijnen;
- demonstratie gevolgd door oefening: de coach of begeleider demonstreert eerst het gewenste gedrag of vaardigheid, waarna de deelnemer het zelf oefent met begeleiding;
- digitale begeleide oefening: in moderne settings worden ook apps en online platforms ingezet die realtime begeleiding bieden tijdens het oefenen van specifieke vaardigheden. Digitale applicaties kunnen ook aanvullend worden gebruikt op live sessies.
Begeleid oefenen kan worden toegepast op zowel fysieke als op cognitieve gedragingen. Bij fysieke gedragingen, zoals in revalidatie of sport, ligt de nadruk op het aanleren en verbeteren van motorische vaardigheden. Voor cognitieve gedragingen kan het bijvoorbeeld gaan om het ontwikkelen van bepaalde psychosociale vaardigheden. Zo kan een therapeut in een cognitieve therapieomgeving een patiënt begeleiden bij het oefenen van nieuwe denkpatronen rond grenzen stellen en assertiviteit. Door herhaling en reflectie helpt dit de patiënt om negatieve denkpatronen te doorbreken en nieuwe denkpatronen te versterken.
Vergelijkbare technieken
- Activerend Leren: deze techniek verwijst naar sessies waarbij deelnemers worden aangezet tot actieve participatie, reflectie en toepassing van het gewenste gedrag, wat sterk aanleunt bij begeleide oefening.
- Direct experience: (techniekenfiche binnenkort beschikbaar) is een specifiek type van activerend leren en focust op het leren uit ervaringen/oefeningen in een realistische context (bv. oefenen om sociale druk om alcohol te drinken te weerstaan als je uitgaat met vrienden).
Aanvullende technieken
- Doelen stellen: bij aanvang van begeleid oefenen kan het handig zijn om de leerdoelen van de sessie concreet te maken. Wat willen we precies bijleren? Wat zijn de eindresultaten die we wensen te bekomen? Welk niveau van vaardigheid streven we na? Dit geeft duidelijkheid en richting voor je cliënt of deelnemer.
- Feedback: feedback is een onderdeel van begeleid oefenen dat het leerproces versterkt. Specifieke feedback onmiddellijk na de oefening is het meest effectief. Bekijk ook de fiche van feedback om bijkomende richtlijnen mee te krijgen.
- Zelfmonitoring van gedrag: door aanvullend voor en na een bepaalde begeleide oefening eigen gedrag te monitoren, kan dit inzicht in de gedragsverandering verhogen en de kans vergroten dat het gedrag consolideert.
Hoe pas je deze techniek toe?
Begeleid oefenen kan je op verschillende manieren toepassen:
- een-op-een coaching of training: hierbij kan je als trainer of coach een-op-een specifiek gedrag begeleiden, observeren en feedback geven.
Bijvoorbeeld: een kinesitherapeut werkt samen met een patiënt bij het aanleren van rugversterkende krachtoefeningen om chronische rugpijn te voorkomen. Tijdens elke sessie observeert de kinesitherapeut de uitvoering van de oefeningen en biedt hij directe feedback over de juiste vorm en intensiteit, waarbij de voortgang wordt gemonitord en aangepast; - groepssessies of workshops: als trainer of facilitator kan je begeleid oefenen toepassen in groep aan de hand van een workshop of groepssessie. De oefening kan je in de grote groep begeleiden, of de deelnemers nog verder onderverdelen in subgroepjes (dan voelen mensen zich vaak veiliger om te oefenen). Tijdens de oefening stuur je bij. Peer feedback, waarbij de deelnemers ook feedback geven aan elkaar, kan in deze context worden toegepast om het leerproces nog meer te versterken.
Bijvoorbeeld: in een stressmanagement workshop oefenen deelnemers ademhalingstechnieken in groep, waarbij de trainer observeert en aanwijzingen geeft; - online en digitale toepassingen: digitale hulpmiddelen en platforms maken het mogelijk om begeleide oefening ook online of digitaal toe te passen.
Bijvoorbeeld: een mindfulness-applicatie met begeleide oefeningen.
Een begeleide oefening kan je best gestructureerd laten verlopen met een stapsgewijze aanpak waarbij duidelijke instructies, oefenen, feedback en herhaling elkaar afwisselen.
Idealiter ga je ook wat variëren qua leermethoden (bijvoorbeeld afwisseling tussen praktijkoefeningen, theorie, rollenspel, demonstratie, ...). Dit verhoogt de kans op betere leerresultaten aangezien deelnemers kunnen verschillen qua voorkeur van leerstijl.
Indien mogelijk ga je met je deelnemer(s) regelmatig en gespreid over de tijd oefenen. Dit leidt tot een betere gedragsverankering dan een éénmalige intensieve sessie.
Probeer de oefensituatie zo realistisch mogelijk te maken. Dit verhoogt de kans dat deelnemers het geleerde in de praktijk brengen. Laat bijvoorbeeld binnen een assertiviteitscursus de deelnemer het ‘moeilijke’ gesprek waarbij ze grenzen aangeven luidop oefenen, alsof de andere persoon erbij zit.
Hoe meer het begeleid oefenen op maat is van de noden van de doelgroep, hoe hoger de betrokkenheid en effectiviteit (zie hiervoor ook de fiche van de techniek op maat werken). Zo ga je bijvoorbeeld tijdens een workshop rond sociale vaardigheden voor kinderen uit de lagere school idealiter je taalniveau aanpassen, herkenbare voorbeelden uit hun leefwereld gebruiken en meer gesloten vragen stellen in vergelijking met een groep volwassenen. Bij een meer introverte doelgroep kunnen een-op-een sessies bijvoorbeeld effectiever zijn dan groepssessies, of kunnen online sessies de voorkeur krijgen boven fysieke bijeenkomsten.
Inspirerende voorbeelden
Postnatale bekkenbodemtraining bij de kine - aangevuld met digitale feedback
In België worden vrouwen aangemoedigd om voor en na hun bevalling pre- en postnatale kinesitherapie te volgen om hun bekkenbodem te versterken en te revalideren. Dit is een mooi voorbeeld van begeleid oefenen onder toezicht van een kinesitherapeut, met aanvullende biofeedback aan de hand van een digitaal toestel dat de kracht van de bekkenbodemspieren meet.
Mindfulness-Based Cognitive Therapy
Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT), ontwikkeld door Zindel Segal, Mark Williams en John Teasdale, is een groepstraining van acht weken, gericht op het leren bewust waarnemen van gedachten, gevoelens en sensaties zonder oordeel. De training combineert mindfulnesstechnieken met cognitieve therapie. Bijvoorbeeld via de drie minuten ademruimte meditatie oefenen de deelnemers om gedachten en emoties te observeren en hun aandacht te richten op de ademhaling. Daarnaast zijn er ook cognitieve oefeningen zoals het bijhouden van een gedachtenlogboek om automatische gedachten te analyseren. De oefeningen worden intensief ingeoefend onder begeleiding, waarbij de deelnemers hun ervaringen uitwisselen en feedback of bijkomende richtlijnen meekrijgen van de trainer. Onderzoek toont aan dat MBCT effectief is in het verminderen van depressieterugval en het verbeteren van emotionele balans, stress en angst.
Silver is een serious game voor jongeren, ontwikkeld door het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie. Spelers ontwikkelen via herhaalde oefening vaardigheden om mentale gezondheid te verbeteren, zoals emotieregulatie en probleemoplossend denken. Ze lopen rond als avatar op het ‘Silver festival’ en komen regelmatig terecht in een moeilijke situatie, waarbij ze dan op een bepaalde manier kunnen reageren en daar feedback op krijgen.
Referenties
- Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual review of psychology, 52(1), 1-26
- Blume, B. D., Ford, J. K., Baldwin, T. T., & Huang, J. L. (2010). Transfer of training: A meta-analytic review. Journal of Management, 36(4), 1065-1105
- Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81-112
- Kolb, D. A. (1984). Experiential learning: Experience as the source of learning and development. Prentice-Hall
- Kuyken, W., Warren, F. C., Taylor, R. S., Whalley, B., Crane, C., Bondolfi, G., ... & Dalgleish, T. (2016). Efficacy of mindfulness-based cognitive therapy in prevention of depressive relapse: An individual patient data meta-analysis from randomized trials. JAMA Psychiatry, 73(6), 565-574
- Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68-78
- Salas, E., Tannenbaum, S. I., Kraiger, K., & Smith-Jentsch, K. A. (2012). The science of training and development in organizations: What matters in practice. Psychological Science in the Public Interest, 13(2), 74-101
- Segal, Z. V., Williams, J. M. G., & Teasdale, J. D. (2018). Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Depression (2e ed.). Guilford Press
Auteur: Laura Verbeyst (UCLL hogeschool) met de medewerking van de werkgroep gedragsinzichten