Kruispuntdenken

De positie die mensen innemen in relatie tot indicatoren als opleiding, inkomen, tewerkstelling, sociale klasse, gender en etniciteit kunnen we zien als deelidentiteiten van een individu. Die identiteiten zijn te plaatsen op assen met aan de uiteinden binaire ‘waarden’: man versus vrouw, oud versus jong, heteroseksueel versus homoseksueel etc. Mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties bevinden zich vaak op kruispunten van deelidentiteiten die binnen de huidige maatschappij minder hoog worden ingeschat of minder voor ‘norm’ worden aangezien. Dit terwijl anderen net deelidentiteiten combineren die hun leven vergemakkelijken: door hun geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, seksuele geaardheid, etc. Daar waar ‘ongunstige’ posities elkaar kruisen, kunnen we vaak spreken van een maatschappelijk kwetsbare identiteit.

Onveranderbare identiteiten?

Maar enkele belangrijke kanttekeningen dringen zich meteen op.

• Identiteiten zijn niet ééndimensionaal: mensen combineren verschillende deelidentiteiten die ze zelf belangrijk vinden en/of die anderen voor hen naar voren schuiven. Mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties zijn niet te reduceren tot hun positie op die assen (vb. opleidingsniveau, tewerkstelling, inkomen, gender, etniciteit) die hun maatschappelijke kwetsbaarheid versterken. Ze beschikken ook over identiteiten die hen verbinden met mensen in niet-maatschappelijk kwetsbare situaties, zoals een gedeelde rol (vb. een ouderrol). Door niet ééndimensionaal naar mensen te kijken, gaat de aandacht ook naar gedeelde dimensies. Dit verkleint tegelijk de mogelijkheden om in hokjes te denken, want de hokjes worden erg klein als je de verschillende assen in rekening brengt.
• Identiteiten zijn niet statisch: mensen evolueren en hun identiteit evolueert mee. Sommige identiteiten (bv. geslacht, maar ook opleidingsniveau) zijn vaak stabieler, terwijl andere meer evolueren (leeftijd, ouderrol …). Door de ‘geneste’ aard van maatschappelijke kwetsbaarheid waarbij verschillende deelidentiteiten elkaar kruisen, zal maatschappelijke kwetsbaarheid evenwel niet ‘verdwijnen’ omdat mensen op bepaalde assen verschuiven. Maar doordat mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties op bepaalde identiteitsassen evolueren, zullen ze andere en nieuwe verbindingspunten vinden met andere groepen.
• Oordelen over identiteiten en gekoppelde machtsposities zijn niet universeel. De assen en identiteitsposities die we waardevol achten, zijn niet over ter wereld dezelfde. Zo wordt ‘niet-religieus’ in het Westen bijvoorbeeld positiever geëvalueerd dan in Afrika.

Constructies, maar toch écht

Identiteiten zijn bijgevolg sociale constructies. Maar tegelijkertijd zijn de gevolgen van het innemen van bepaalde identiteiten erg werkelijk: omdat onze samenleving is georganiseerd op basis van bepaalde assen, met duidelijke machtsverschillen binnen en tussen die assen, heeft het al dan niet beschikken over een bepaald kenmerk in onze maatschappij een belangrijke impact op onze positie en onze kansen op een gezond leven. Door de dominantie van bepaalde assen en geprivilegieerde posities in onze maatschappij, blijft het nuttig om een aantal sociale groepen te benoemen (vb. mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties), goed wetende dat het gaat om groepen die door hun verschillende posities op verschillende assen een grote interne heterogeniteit vertonen.