Maatschappelijke kwetsbaarheid en risicogroepen

De impact van maatschappelijke kwetsbaarheid is groot op heel wat domeinen. En gezondheid is daar één van. De negatieve impact van maatschappelijke kwetsbaarheid op gezondheid zorgt dat mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties nagenoeg altijd behoren tot de risicogroep voor het ontwikkelen van een bepaald gezondheidsprobleem of het niet stellen van een gezondheidsbevorderend of -beschermend gedrag. Toch zijn ‘risicogroepen’ en ‘mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties’ niet één en dezelfde groep. Dat maakt onderstaande figuur duidelijk.

Verschillende oorzaken van verhoogd risico

Een risicogroep voor het hebben van een gezondheidsprobleem of het niet stellen van gezondheidsbevorderend gedrag omvat vaak meerdere sociale groepen en dus meer dan alleen mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie. De risicogroep omvat alle sociale groepen die een verhoogd risico lopen om een bepaald gezondheidsbevorderend gedrag niet te stellen en/of om een bepaald gezondheidsprobleem mee te maken. De oorzaken hiervoor kunnen verschillen: er zijn minder beschermende gezondheidsdeterminanten, er spelen meer risicodeterminanten, er zijn minder stimulerende gezondheidsdeterminanten of er speelt een combinatie hiervan.

Welke sociale groepen onder de risicogroep vallen, moet je specifiek voor het gezondheidsprobleem of het gezondheidsbevorderend gedrag onderzoeken. Hiervoor kan je kijken naar de gezondheidsmodellen (Lalonde en het Gedragswiel): soms zorgen biologische factoren zoals leeftijd (vb. +50-jarigen lopen meer kans op bepaalde kankers) en geslacht (mannen worden vaker dan vrouwen getroffen door hartzieken) ervoor dat mensen tot de risicogroep behoren. In andere gevallen spelen fysieke omgevingsfactoren zoals wonen in een buurt met veel luchtverontreiniging ook een rol. En soms zie je invloed van leefstijlfactoren zoals te veel suikerrijk voedsel eten, onvoldoende bewegen enz. die het risico op bepaalde gezondheidsproblemen verhogen. Per gezondheidsprobleem of -gedrag kan dit ook verschillen.

Een voorbeeld

Een voorbeeld: vrouwen tussen 40 en 50 behoren tot de risicogroep van overmatig alcoholgebruik. Else De Donder belichtte in een artikel in De Morgen drie redenen. Emancipatie (gewoonte mannelijke collega’s overnemen), coping-gedrag (omgaan met stress) en alcoholmarketing (context van reclamecampagnes die zich richten op vrouwen). Je ziet hier duidelijk het samengaan van verschillende gezondheidsdeterminanten die maken dat een sociale groep, nl. vrouwen tussen 40 en 50 behoren tot de risicogroep. Die redenen kunnen anders of gedeeld zijn met andere subgroepen binnen de risicogroep. Andere subgroepen zijn o.a. artsen, chronisch daklozen en kinderen van verslaafde ouders.

Transitiemomenten

Dit voorbeeld maakt onmiddellijk duidelijk dat kwetsbaarheid en verhoogd risico niet exclusief iets is voor mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie. Kwetsbaarheid kan dus niet louter geassocieerd worden met mensen in een chronische situatie van armoede en sociale uitsluiting.

De realiteit toont ons dat iedereen op bepaalde momenten in zijn of haar leven meer risico loopt om in minder goede gezondheid te verkeren en bepaalde sociale groepen voor bepaalde gezondheidsproblemen een hoger risico lopen. De kwetsbaarheid die iedereen doorheen zijn leven meemaakt, is vaak op transitiemomenten: wanneer we afstuderen, alleen gaan wonen, trouwen, scheiden, een kind krijgen, onze job verliezen, van job veranderen, op pensioen gaan, wanneer een geliefde sterft … Bij elke transitie worden mensen geconfronteerd met een veranderende set van rollen en sociale omstandigheden. Die kunnen de gezondheid beïnvloeden, omdat mensen tijdens transitiemomenten nieuwe gewoontes ontwikkelen, omdat hun kijk op de wereld verandert, omdat ze (tijdelijk) minder weerbaar zijn door intense emoties, hun financiële situatie verandert … enz. Tegelijk kunnen transitiemomenten ook juist kansen met zich meebrengen. Een zwangerschap kan vrouwen motiveren om gezonder te leven, alleen gaan wonen kan jongeren aanzetten om te beginnen sporten etc.