Cues voorzien
Meer info over deze techniek
Theoretische onderbouwing
Cues voorzien is een methode om mensen te helpen eerder geleerde informatie terug te halen op het moment dat een gedrag zou moeten worden gesteld. De techniek ‘cues voorzien’ kent zijn oorsprong in informatieverwerkingstheorieën. Godden en Baddeley (1975) ontdekten bijvoorbeeld dat wanneer duikers onder water informatie leerden, zij zich dit beter konden herinneren wanneer ze opnieuw onder water werden getest dan wanneer de test op het droge gebeurde.
In eerste instantie werken cues dus als reminders die mensen ertoe aanzetten om (bewust) op een bepaalde manier te handelen. Na verloop van tijd kan er zo een nieuwe gewoonte worden gevormd en leiden deze cues automatisch tot het gewenste gedrag.
Kenmerken van de techniek
Een cue kan inspelen op elk zintuig (zien, horen, voelen, proeven, ruiken) en kan fysiek (tastbaar) of virtueel zijn. Het kan een object zijn, maar even goed iets wat iemand zegt. Het belangrijkste aspect is dat de persoon de cue makkelijk kan opmerken op – of net voor – het moment dat men het gewenste gedrag zou moeten stellen.
Een effectieve cue is een cue die zich ook zal voordoen in het echte leven, nog voor het gewenste gedrag zou moeten plaatsvinden. Om het gewenste gedrag te kunnen koppelen aan deze cues, is het nodig dat mensen zich de situatie waarin ze het gewenste gedrag willen stellen zo goed mogelijk kunnen voorstellen. Bijvoorbeeld: tieners die leren hoe ze over condoomgebruik kunnen onderhandelen, moeten zich deze situatie zo goed mogelijk kunnen inbeelden om te kunnen bepalen wat goeie cues tot actie zouden kunnen zijn: afspreken om met elkaar alleen te zijn, iets wat de partner zegt of doet (zoals zoenen of zich uitkleden), zich verplaatsen naar de slaapkamer, … Men stelt zich het doel om, als deze cues zich voordoen, het gewenste gedrag te stellen (bv. praten met de partner over condoomgebruik).
Cues werken het best wanneer mensen hun eigen cues kiezen. Men kan niet altijd goed zelf inschatten of de gekozen cue geschikt is. Bijvoorbeeld: men kiest een cue om het gesprek over condoomgebruik aan te gaan met een partner die pas heel last minute optreedt (bv. het zich uitkleden), wat ervoor kan zorgen dat de drempel om het gesprek aan te gaan te hoog wordt en de slaagkans vermindert. Je kan de doelgroep ondersteunen en inspireren door ook zelf suggesties te doen voor goede cues, vanuit je eigen kennis als gezondheidsbevorderaar. Belangrijk is om deze suggesties steeds terug te leggen bij het individu en hen zelf te laten kiezen wat voor hen werkt.
Aanvullende technieken
- Als-dan plannen: concrete plannen maken die specifieke situaties of cues (als) verbinden met doelgerichte acties (dan) in het kader van een geplande gedragsverandering. Implementatie-intenties worden, in tegenstelling tot cues, voornamelijk gebruikt om obstakels tussen intentie en gedrag te overwinnen.
- Stimuluscontrole: het verwijderen van cues voor ongezonde gewoonten en toevoegen van cues voor gezondere alternatieven.
- Cue altering (binnenkort beschikbaar): het veranderen van cues die een bepaald gedrag uitlokken.
- Nudging: een set van technieken die mensen subtiel een duwtje in de rug geven in de richting van gezond gedrag. Dit zonder hier regels, verboden, beloningen of incentives aan te koppelen.
Hoe pas je deze techniek toe?
Cues voorzien is een individugerichte techniek die vooral face-to-face kan worden toegepast.
De volgende stappen kunnen worden gebruikt om de techniek ‘cues voorzien’ toe te passen in de praktijk:
- Identificeer het gewenste gedrag
- Wat zou deze persoon (anders) willen/kunnen doen? Bijvoorbeeld: minder alcohol drinken tijdens sociale gelegenheden, meer rechtstaan tijdens bureauwerk of medicatie op tijd innemen.
- Kies relevante cues
- Gebruik cues die logisch passen bij het gedrag en de situatie. Denk bijvoorbeeld aan:
- visuele cues (je pillendoosje zien liggen of een herinnering op de koelkast zien hangen als cue voor het tijdig innemen van medicatie);
- auditieve cues (een wekker of telefoonalarm horen als herinnering om bijvoorbeeld even recht te staan);
- lichamelijke cues (een verkrampt gevoel wanneer je lang achter je bureau hebt gezeten als cue om te bewegen);
- relationele cues (een vriend die vraagt of je nog een drankje wil of het ongevraagd aanbiedt als cue om over te schakelen naar een niet-alcoholisch drankje);
- situationele cues (telkens bij het tandenpoetsen de dagelijkse medicatie innemen).
- Je kan de doelgroep helpen bij het bepalen van (meerdere) geschikte cues. Houd wel in het achterhoofd dat deze techniek het best werkt wanneer het individu zelf de cue kiest.
- Maak de cue duidelijk en eenvoudig
- Zorg ervoor dat de cue simpel en makkelijk te herkennen is. Bijvoorbeeld: telkens wanneer je een taak afrondt of naar het toilet gaat, gebruik je dit als cue om een glas water te drinken of je waterkan bij te vullen. Zo wordt water drinken een deel van je dagelijkse routine.
- Monitor en versterk de cue
- Toets af of de cue voor het individu werkt. Indien niet, kan je samen op zoek gaan naar een nieuwe cue.
- Versterk de cue door het individu met regelmaat te herinneren aan de gekozen cue. Moedig de persoon aan om de cue consequent te gebruiken tot het gedrag een gewoonte wordt.
Inspirerende voorbeelden
Signalentool voor zorgverleners
Vanuit de Vlaamse preventiesector werd een signalentool ontwikkeld voor zorg- en welzijnsprofessionals die hen triggert om op basis van bepaalde signalen vanuit de patiënt of cliënt (bv. vermoeidheid, niet meer kunnen genieten, valincidenten, schimmels op de muren, …) met hen het gesprek aan te gaan over gezondheid en leefstijl. De signalen uit de signalentool voorzien een cue voor zorg- en welzijnsprofessionals om het gewenste gedrag (het gesprek aangaan over gezondheid en leefstijl) te stellen. De tool wijst ook de weg naar concrete gesprekstools (bv. Gebruik je KRACH-T) om op gepaste manier het gesprek aan te gaan.
Vlaggensysteem – hoe reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag
In Vlaanderen ontwikkelde Sensoa de methodiek ‘Vlaggensysteem’ voor begeleiders van kinderen, jongeren en volwassen om seksueel gedrag in te schatten en gepast te reageren. Aan de hand van zes criteria kan je seksueel gedrag indelen in vier categorieën, van ‘oké’ naar ‘helemaal niet oké’. Binnen dit initiatief worden vaak voorkomende situatieschetsen aangereikt om seksueel gedrag te beoordelen en er gepast op te reageren. Deze situatieschetsen zijn een voorbeeld van cues die voorzien worden voor begeleiders om gepast te kunnen reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Een voorbeeld van een situatieschets: ‘Man van 27 vraagt online naaktfoto’s van jongen van 15’. Dit is een cue voor een begeleider om dit te zien als een zwarte vlag en bijgevolg in te grijpen. De richtlijnen helpen begeleiders om gepast te reageren.
Praatknoppen voor mensen met dementie
De praatknoppen van Alzheimer.Shop zijn een handig geheugensteuntje voor mensen met dementie. Het zijn gekleurde, vierkante spraakrecorders waarop korte instructies (max. 30 seconden) kunnen worden ingesproken door familieleden of verzorgers, bv. hoe de magnetron te gebruiken of welke medicijnen moeten worden ingenomen. De praatknoppen vormen een cue die voorzien wordt in de leefomgeving van de persoon met dementie en die aanzet tot een gewenst gedrag (bv. correcte medicatie-inname) en meer zelfstandigheid. In dit geval zijn het niet de personen met dementie zelf die de cues (praatknoppen) voorzien, maar zij kunnen wel betrokken worden, bv. bij het kiezen van een geschikte locatie voor de praatknoppen. Ze kunnen ook aangeven of ze de instructies begrijpen.
Brochure ‘Alcohol de baas’
VAD ondersteunt leidinggevenden in de sociale economie bij het bespreekbaar maken van problemen rond alcohol en andere drugs op de werkvloer. Ze ontwikkelden hiervoor de brochure ‘Alcohol de baas’. Hierin reiken ze verschillende soorten (goeie en minder goeie) reacties van leidinggevenden aan, vertrekkend vanuit specifieke situaties (of cues). Je ziet een voorbeeld van zo’n situatie ‘blikjes bier gevonden’ in de afbeelding hiernaast.
Door deze brochure door te nemen en hier eventueel een leermoment voor te organiseren, kunnen leidinggevenden vanuit specifieke cues gepaste reacties bepalen (en inoefenen).
Referenties
- Evans, R., Getz, J., & Raines, B. (1991). Theory-guided models on prevention of AIDS in adolescents. Paper presented at the Science Weekend of the American Psychological Association, San Francisco, CA
- Godden, D. R., & Baddeley, A. D. (1975). Context-dependent memory in two natural environments: On land and underwater. British Journal of Psychology, 66(3), 325–331
- Unsworth, N., Brewer, G. A., & Spillers, G. J. (2013). Working memory capacity and retrieval from long-term memory: The role of controlled search. Memory & Cognition, 41(2), 242–254
- Stawarz, K., Gardner, B., Cox, A., & Blandford, A. (2020). What influences the selection of contextual cues when starting a new routine behaviour? An exploratory study. BMC psychology, 8, 1-11
- Tulving, E., & Thomson, D. M. (1973). Encoding specificity and retrieval processes in episodic memory. Psychological Review, 80(5), 352–373
Auteur: Marga Decraene (Universiteit Gent) met de medewerking van de werkgroep gedragsinzichten