Roken daalt, vapen stuwt gebruik nicotine omhoog

De cijfers van de nieuwe leerlingenbevraging, waaraan het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw binnen het consortium tabak meewerkte, liegen er niet om: maar liefst een kwart (24,9%) van de jongeren gebruikte het afgelopen jaar minstens één nicotineproduct. Van hen rookte 1,4% enkel tabak, gebruikte 10,3% enkel e-sigaretten en combineerde 13,2% beide producten. De resultaten onderstrepen dat tabak zijn rol verliest en e-sigaretten die overnemen. Toch blijft het aandeel jongeren dat geen nicotine gebruikt al meer dan vijf schooljaren rond de 75% hangen.

Jongeren roken steeds minder, maar…

De langetermijndaling van het roken zet zich duidelijk verder. Jongeren die nog wel eens een sigaret opsteken, doen dat gemiddeld minder vaak dan vroeger. Sinds 2021 roken jongens en meisjes ook nagenoeg evenveel. Van de 14,6% jongeren die het afgelopen jaar tabak rookten, rookte slechts 1,4% uitsluitend tabak en combineerde 13,2% dit met vapen. De meeste jongeren die nog roken, vapen ook.

… vapen wordt dé standaard

De e-sigaret is uitgegroeid tot de populairste manier waarop jongeren nicotine gebruiken. 23,5% van de jongeren gebruikte het afgelopen jaar een e-sigaret. Daarvan gebruikte 10,3% uitsluitend e-sigaretten en combineerde 13,2% dit met roken. 8,2% vapete nog in de afgelopen maand. Voor het tweede jaar op rij zien we dat meisjes vaker vapen dan jongens (24,9% vs. 22,2%), en meer dan de helft van de 17-18-jarigen heeft inmiddels ooit gevapet (51%).

Hoewel het aandeel jongeren dat ooit of recent vapete iets minder snel stijgt dan in het voorgaande schooljaar, neemt het aantal regelmatige gebruikers sterk toe: 9% vapet minstens wekelijks (vs. 6,5% in het voorgaande schooljaar) en 6,1% zelfs dagelijks (vs. 3,7% in het voorgaande schooljaar). Vapen is daarmee de motor achter het stagnerend, maar toch nog steeds hoge nicotinegebruik bij jongeren. Ze grijpen daarbij vooral naar de e-sigaret uit nieuwsgierigheid: bijna 81% noemt dit als belangrijkste reden.

Duaal gebruik in opmars

Meer dan de helft van de jongeren die nicotine gebruikten, deed dit dus door roken en vapen te combineren. Hierbij grepen ze wel vaker naar de e-sigaret dan naar tabak: ruim de helft (51,7%) vapete regelmatig, terwijl een derde (31,4%) regelmatig rookte.

De centrale vraag hierbij is uiteraard of jongeren overschakelen van het ene nicotineproduct naar het andere en in die overgangsfase beide gebruiken of dat er eerder sprake is van een stabiel gebruikerspatroon. Het valt op dat één op de vijf duale gebruikers (21,7%) intussen met beide producten is gestopt. Daarnaast geven ook bijna vier op de tien ooitgebruikers van een e-sigaret (38,6%) aan dat ze vapen om niet opnieuw te beginnen roken.

Beperk voor jongeren de toegang tot álle nicotineproducten

Jongeren gebruiken verschillende nicotineproducten en de strijd tegen tabak is nog niet gestreden. De toenemende populariteit van (exclusief) vapen verdient zeker aandacht. Maar dat betekent niet dat we enkel e-sigaretten of andere nieuwe nicotineproducten, zoals de inmiddels verboden nicotinezakjes, moeten terugdringen. Het totale gebruik van nicotine, ongeacht het product, moet verder dalen. Daarom zijn maatregelen nodig die gelden voor álle nicotineproducten. Geen enkel product mag aantrekkelijker of toegankelijker zijn voor jongeren dan een ander.

Belangrijke acties zijn:

• Handhaving van de wettelijke leeftijdsgrens en de sanctionering van de illegale verkoop. Controles van de FOD Volksgezondheid tonen dat het naleven van de leeftijdsgrenzen bij de verkoop van tabak en e-sigaretten een grote uitdaging blijft: 6 op 10 verkooppunten bieden nog steeds nicotineproducten aan aan minderjarigen. Het is daarom niet verwonderlijk dat 3 op 10 min 16-jarigen en bijna 7 op 10 jongeren ouder dan 16 aangeven dat ze makkelijk aan tabak (zouden) kunnen geraken. Handelaars zijn echter verplicht om aan personen die jonger lijken dan 25 jaar een leeftijdsbewijs te vragen.

• Handhaving van het verkoopverbod van de wegwerpvape. We zien dat jongeren nog steeds dit type e-sigaret gebruiken. Wegwerpvapes zijn nog altijd te koop in sommige fysieke winkels en via illegale online shops. Het gebruik ervan houdt extra risico’s in. Deze wegwerpmodellen worden immers niet langer door de overheid gecontroleerd en bevatten mogelijk hogere concentraties nicotine en andere stoffen dan toegelaten op de Belgische of Europese markt. Producenten hebben ondertussen ook al herbruikbare alternatieven op de markt gebracht. Het design hiervan lijkt sterk op de wegwerpvape en bovendien kosten ze minder.

• Naleving van het uitstalverbod voor nicotineproducten (april 2025). Dit verbod moet nicotineproducten minder zichtbaar en aantrekkelijk maken en dient strikt te worden opgevolgd.

• Rol van onderwijs. Scholen kunnen inzetten op de preventie van nicotinegebruik door onder meer op een onderbouwde manier les te geven (zie ook: leerlijn verslavingspreventie), een voorbeeldrol op te nemen en duidelijke afspraken en regels op te stellen die houvast bieden. Een rookbeleid op school versterkt effectieve preventie. Meer info zie: Roken & vapen | Gezond Leven.

• Invloed van omgeving. Ouders hebben een grote invloed op het nicotinegebruik van jongeren. Wie opgroeit in een omgeving waar ouders of andere gezinsleden roken of vapen, loopt een grotere kans zelf te starten. Door ouders te informeren en handvatten te voorzien om het gesprek met hun kind aan te gaan, kunnen we deze invloed positief sturen. Tips voor ouders (help, mijn kind rookt of vapet!) | Gezond Leven

• Jongeren rechtstreeks bereiken. Naast bovenstaande maatregelen is het belangrijk jongeren rechtstreeks te sensibiliseren en te laten stilstaan bij nicotinegebruik. Daarom is het belangrijk om samen te werken met WAT WAT en in te zetten op grote campagnes zoals #RIProken, met een extra focus op vapen. Een duidelijke, eerlijke en op maat gemaakte communicatie helpt jongeren kritisch na te denken over nicotineproducten en maakt hen weerbaarder om niet te starten met roken of vapen.

Tip voor journalisten

Ook journalisten spelen een belangrijke rol in hoe jongeren en hun omgeving naar nicotinegebruik kijken. Door verantwoord verslag uit te brengen, kunnen ze bijdragen aan een constructieve beeldvorming en preventie. Het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs stelde hiervoor een aantal vuistregels voor journalistieke berichtgeving op. Wil je zeker zijn dat jouw verslaggeving constructief bijdraagt? Bekijk de richtlijnen op vad.be/voor-de-pers/vuistregels-journalisten.

Bekijk hier het volledige rapport.