Mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties

Welke groepen lopen het meeste risico op een slechte gezondheid? Wie wordt getroffen door gezondheidsongelijkheid? Dat zijn mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties. Zij lopen hun hele leven lang meer risico op gezondheidsproblemen.

Wat is maatschappelijke kwetsbaarheid?

Wat is nu maatschappelijke kwetsbaarheid? Hiervoor doen we een beroep op de theorie van maatschappelijke kwetsbaarheid (Vettenburg & Walgrave). Die beschrijft hoe een opeenstapeling van ‘kwetsuren’ door maatschappelijke instellingen de kwetsbaarheid van een persoon ten aanzien van verschillende systemen en domeinen verhoogt. Onder meer werkloosheid, justitiële contacten en een slechte(re) gezondheid zijn uitlopers van deze maatschappelijke kwetsbaarheid.

Hoe ontstaat maatschappelijke kwetsbaarheid?

Maatschappelijke instellingen doen eigenlijk twee dingen. Enerzijds bieden ze burgers kansen om hun levensomstandigheden te verbeteren: via vormingen, informatie, materiële en psychologische bijstand, enzovoort. Dat is de emanciperende kant van maatschappelijke instellingen. Anderzijds hebben de instellingen een sanctionerende kant: ze leggen normen op, en controleren ons. Zo hebben ze een zekere macht over burgers. Die macht kan structureel bij de instelling horen (denk aan politie of het gerecht) of voortvloeien uit het feit dat de burger afhangt van het aanbod van de instelling (vb. het onderwijs of de zorg).

Onevenwicht

Voor de meeste mensen is er een zeker evenwicht tussen de emanciperende en sanctionerende kant van maatschappelijke instellingen. Maar soms is er een onevenwicht. Bepaalde bevolkingsgroepen staan zelf ‘aan het roer’ van de instellingen of hebben voldoende middelen om controle te ontwijken of te beïnvloeden. Andere groepen worden vooral geconfronteerd met de normerende, controlerende werking van instellingen. Zij krijgen weinig of niet te maken met positieve elementen zoals vorming, informatie en hulpverlening. Deze groepen staan het zwakst op de arbeidsmarkt, terwijl hun werkloosheidsuitkeringen het laagst zijn. Zij genieten weinig van het schoolsysteem, maar horen wel van hun leerkrachten dat zij onbekwaam en ongedisciplineerd zijn. Zij bevolken het sterkst de gesloten psychiatrische, maar genieten het minst van de nieuwere en minder ingrijpende vormen van psychosociale hulpverlening. Zij komen het meest in aanraking met politie en gerecht, maar krijgen de minst kwalitatieve rechtsbijstand. Keer op keer riskeren ze dus om gekwetst te worden door de maatschappelijke instellingen.

Deze figuur illustreert het onevenwicht in emanciperende en sanctionerende rol van het onderwijssysteem.

Een opeenstapeling van kwetsuren

Die opeenstapeling van kwetsuren zorgt ook voor gevoelens als schaamte, onbegrip en een negatief zelfbeeld. De theorie van de maatschappelijke kwetsbaarheid geeft aan dat bestaande systemen de belangen van mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie vaak onvoldoende verdedigen en dat ze weinig tegemoetkomen aan hun specifieke behoeften. Vaak ontstaan er binnen de systemen negatieve stereotypes tegenover mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie, waardoor er een grote afstand en discrepantie ontstaat tussen mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie en mensen in een niet-maatschappelijk kwetsbare situatie.

Kwetsbaarheid in interactie

Mensen zijn altijd kwetsbaar in relatie tot iets of iemand. In het geval van mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties manifesteert die kwetsbaarheid zich (onder andere) in relatie tot het geheel van maatschappelijke systemen en instellingen. Daarom kunnen we niet spreken van kwetsbare mensen an sich, maar over mensen die kwetsbaar zijn ten aanzien van maatschappelijke systemen die niet aangepast zijn aan de vaardigheden, waardesystemen enz. van alle groepen, of omdat niet alle groepen gelijk kunnen participeren aan het definiëren van deze systemen. Het is dus niet het individu an sich dat kwetsbaar is, maar zijn of haar situatie ten aanzien van de maatschappij.

Nuances

De situatie van mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties is specifiek. Ze laat zich kenmerken door een opeenstapeling van kwetsuren die mensen oplopen via negatieve ervaringen met maatschappelijke instellingen. Tegelijkertijd zijn enkele nuances nodig. Ten eerste: maatschappelijke kwetsbaarheid kan sterk zijn, maar mensen moeten er niet voor altijd ‘gevangen’ in zitten. Handelingsvrijheid is, ondanks structurele beperkingen, altijd mogelijk. Ten tweede: mensen zijn nooit te reduceren tot enkel hun maatschappelijke kwetsbaarheid.