Een toegankelijk aanbod aan preventieve gezondheidsinterventies en -methodieken

Ons doel is een preventief gezondheidsaanbod waarbij de toegang, het proces en de uitkomst niet afhankelijk zijn van de sociale kenmerken van de deelnemer. Met ‘aanbod’ bedoelen we interventies die te situeren zijn binnen een of meerdere van de preventiestrategieën: educatieve interventies, omgevingsinterventies, afspraken en regels en (samenwerking in/met) zorg en begeleiding.

Om ervoor te zorgen dat iedereen voordeel haalt uit deze interventies, is de toegankelijkheid van het aanbod van preventieve gezondheidsinterventies- en methodieken cruciaal. Maar een toegankelijk aanbod, wat houdt dat precies in?

Relationeel, inhoudelijk en praktisch

Elk aanbod (een educatief aanbod, omgevingsinterventie, regels en afspraken, zorg en begeleiding) heeft een relationele, inhoudelijke en praktische component. In het beste geval vormen deze drie componenten een consistent geheel dat de doelgroep toegankelijk vindt.

De relationele component verwijst naar de relaties en verhoudingen tussen alle betrokkenen binnen het aanbod.
De inhoudelijke component verwijst naar het thema, de methodieken en materialen die het aanbod vormen en hun afstemming op de doelgroep en betrokkenen.
De praktische component verwijst naar de logistieke aspecten van het aanbod (uitstraling en imago van het gebouw, ruimtelijke indeling van het gebouw, kledij van de aanbieders, openingstijden …) en hoe die afgestemd zijn op de gebruikers.

De 8 B’s van toegankelijkheid

We weten dat een aanbod een relationele, inhoudelijke en praktische component heeft. Binnen elk van deze componenten kan er in meer of mindere mate sprake zijn van toegankelijkheid. Maar wat houdt een relationeel, inhoudelijk en praktisch toegankelijk aanbod nu precies in? Professor Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Bouverne De Bie slaagde erin een ‘toetssteen’ te ontwikkelen die in verschillende sectoren wordt gebruikt. Vroeger 5, later uitgebreid naar 7 en nu zelfs 8 B’s geven richting om de toegankelijkheid van het (inhoudelijke, relationele en praktische) aanbod na te gaan. De 8B’s staan voor bruikbaar, betaalbaar, bereikbaar, beschikbaar, bekend, betrouwbaar, begripvol en begrijpbaar. Begripvol is de laatst toegevoegde B en wordt ook de ‘binnenste B’ genoemd. Wanneer we het hebben over een toegankelijk aanbod, dan gaat het om de toegankelijkheid zoals die beleefd en gepercipieerd wordt door de deelnemer of gebruiker (eerder dan door de ontwikkelaar).

Bekijk hier onze checklist om de toegankelijkheid van je preventiemethodiek te toetsen aan de 8 B’s

Deze beleving en perceptie van toegankelijkheid hebben een impact op het feit of de doelgroep deelneemt aan de interventie of de methodiek gebruikt, maar ook of de doelgroep zal blijven deelnemen of de methodiek zal blijven gebruiken. Daarbij is het belangrijk te weten dat een écht toegankelijk aanbod pas verwezenlijkt is wanneer de 8 B’s in hun totaliteit vervuld zijn. Dit wil zeggen: wanneer volgens de doelgroep of potentiële deelnemers/gebruikers voldoende hoog gescoord wordt op alle 8 dimensies van toegankelijkheid. Dit toont dus dat het vervullen van de 8 B’s een uitdaging is voor organisaties en professionals.

Het is van belang om niet eenmalig af te toetsen of en in welke mate aan de 8 B’s van toegankelijkheid wordt voldaan. Dat moet gebeuren gedurende de volledige trajecten:

van ontwikkeling, testing, implementatie en evaluatie van de interventie/methodiek: wordt er aan de 8 B’s voldaan en wat moet in welke fase worden bijgestuurd om een écht toegankelijk aanbod te bereiken?
die de einddoelgroep doorloopt binnen/doorheen de methodiek: alle onderdelen, acties, materialen die naar hen gericht zijn: zijn al de aspecten van de methodiek toegankelijk en wat moet worden bijgestuurd om een methodiek te bekomen die integraal toegankelijk is?

Toegankelijkheid vormt een voortdurend leerproces van organisaties om te toetsen of ze hieraan voldoen voor hun (potentiële) deelnemers.

Dit impliceert tegelijkertijd dat de 8 B’s een tool bieden om zowel de toegankelijkheid van je aanbod te helpen bewerkstellingen (ze bieden houvast bij de vraag waaraan een toegankelijk aanbod moet voldoen) als om te onderzoeken waarom de doelgroep niet deelneemt aan een interventie of een methodiek niet gebruikt.

Betaalbaar

Deze dimensie van toegankelijkheid gaat over de financiële en psychologische kostprijs die voor de doelgroep aanvaardbaar moet zijn.

De financiële kostprijs omvat meer dan de deelnameprijs. Zo gaat het ook om de prijs van eventueel vervoer naar een locatie, van consumpties of diensten tijdens evenementen verbonden aan de interventie (bijvoorbeeld: de kostprijs van kinderopvang tijdens een workshop over gezonde voeding), etc. Het is ook noodzakelijk om indirecte kosten in rekening te brengen. Zo kan je kooklessen geven met recepten die lang in de oven moeten of die kort op het vuur moeten. Dat eerste is een grotere energiekost (indirecte kost). Betaalbaarheid slaat bovendien niet enkel op je aanbod, maar ook op de adviezen die je in je aanbod maakt. Zo kan je een erg betaalbare diëtist zijn, terwijl je voedingsadvies vooral uit dure producten en bereidingswijzen kan bestaan.
De psychologische kostprijs verwijst naar hoe zwaar of groot de psychologische drempel is om deel te nemen aan een interventie of een methodiek te gebruiken. Sociale norm, schaamte en stigma zijn zaken die daarbij een rol spelen. Bijvoorbeeld: de psychologische kostprijs voor iemand die is opgegroeid in een heel traditioneel gezin en wil deelnemen aan een praatcafé over genderidentiteiten is groter dan voor iemand die is opgegroeid in een omgeving waar maatschappelijke normen in vraag worden gesteld en gendervariatie bespreekbaar is.

Bruikbaar

Bruikbaarheid verwijst naar de vraag of het aanbod beantwoordt aan (1) de noden, doelen en vragen van de doelgroep en (2) in lijn ligt met de leefwereld van de doelgroep.

Voor dat eerste aspect is het belangrijk het verschil tussen noden en vragen te duiden. Een vraag is expliciet aanwezig, terwijl een nood vaak impliciet of onuitgesproken blijft. Omdat er bijvoorbeeld schaamte is om een bepaalde vraag te stellen of omdat mensen nog niet hebben stilgestaan bij de mogelijkheid om een vraag te formuleren. Bijvoorbeeld: een praatgroep die plaatsvindt in vertrouwde kring en op een vertrouwde locatie over ervaren drempels om deel te nemen aan borstkankerscreening kan zeer bruikbaar zijn, ook al is de vraag ernaar niet expliciet aanwezig.
Het tweede aspect van bruikbaarheid, dat gaat over afstemming met de leefwereld van de doelgroep, stelt zich bijvoorbeeld wanneer je binnen een omgevingsinterventie renovatiemateriaal beschikbaar wil stellen voor een aantal van je cliënten, maar daarmee geen rekening houdt met het feit dat ze allemaal huurder zijn en niet verantwoordelijk zijn voor die werken. Of wanneer je kookworkshops doet waarbij je gebruik maakt van een gril en stoomoven terwijl de cliënten enkel een microgolf en twee kookpitten hebben.

Betrouwbaar

Deze dimensie van toegankelijkheid gaat over het veiligheidsgevoel dat deelnemers of gebruikers ervaren bij de interventie of methodiek. Kunnen ze vertrouwen stellen in het aanbod en voelen ze het als integer aan?

Betrouwbaarheid heeft er ten eerste mee te maken dat een interventie of methodiek doet wat het belooft te doen.
Betrouwbaarheid gaat ook over de boodschapper en in welke mate die door de doelgroep als betrouwbaar wordt ervaren. Bijvoorbeeld: een sociaal werker die info over genitale wratten meegeeft kan als betrouwbaarder ervaren worden dan een gynaecoloog die dat doet. Dit omdat die laatste soms geassocieerd wordt met negatieve ervaringen (niet of onvoldoende luisteren of veroordelen, een pijnlijk onderzoek …). Weet dus dat betrouwbaarheid niet per se gelijk staat met de intermediair die/het kanaal dat over de meest objectieve of wetenschappelijk volledige informatie beschikt.
Betrouwbaarheid heeft ten slotte ook te maken met de vraag of de informatie die je ontvangt van de deelnemers veilig is bij jou en bij diegenen rond je, nl. zowel bij andere deelnemers als bij intermediairs.

Begripvol

Een begripvol aanbod betekent dat een interventie of methodiek vertrekt vanuit empathie en begrip voor de situatie van de doelgroep en voor hun ervaringen en belevingen. Het impliceert een niet-veroordelende aanpak die wegblijft van schuld-inductie. Dit geldt voor alle aspecten van een interventie of methodiek: de instrumenten en de werkvormen die gebruikt worden, de communicatie erbinnen en erover enz. Bijvoorbeeld: een gezondheidscoach die expliciet erkent hoe moeilijk het is om gezond te eten en daar empathisch op reageert (=communicatie) en in z’n coaching aandacht schenkt aan de vele drempels die je persoonlijk ervaart en mee antwoorden voor zoekt (=instrument en werkvorm), stelt zich begripvol op.

Begrijpbaar

Alle aspecten van het aanbod moeten begrijpelijk zijn voor de doelgroep: wat het doel van het aanbod is, hoe je het gebruikt, wanneer je het gebruikt, bij wie je waarvoor terechtkan enz. Een voorwaarde voor begrijpelijkheid is dat je helder, duidelijk en herkenbaar communiceert. Op maat van de taal- en gezondheidsvaardigheden van de doelgroep. Het begrijpbaar maken van je aanbod kan – naargelang de nood van de doelgroep – verschillende gradaties aannemen. Bijvoorbeeld: misschien ga je meer met foto’s, filmpjes of pictogrammen werken die de boodschap meer begrijpbaar maken, of communiceer je in plaats van via cijfers en wetenschappelijke gegevens via getuigenissen van rolmodellen. Of misschien is het nodig om bepaalde materialen te vertalen. Het is aangeraden om je doelgroep te betrekken bij het ontwikkelen van begrijpbaar materiaal.

Bereikbaar

Deze dimensie van toegankelijkheid heeft te maken met de vraag of de doelgroep weinig fysieke, ruimtelijke en temporele drempels ervaart tot het aanbod. Dit kan gaan over de periode waarin je een bepaald aanbod organiseert (bijvoorbeeld: augustus-september kan een drukke en dure maand zijn voor gezinnen), of over de communicatiekanalen die je benut en hoe bereikbaar (zowel fysiek als mentaal) die zijn voor de doelgroep. Bereikbaarheid gaat ook over de plaats waarop je evenementen laat plaatsvinden (bv. een praatcafé). Geraak je er makkelijk bij met het openbaar vervoer, heeft de locatie een bepaald imago of negatieve reputatie? Geen enkele locatie is neutraal, vaak licht het voor mensen al een eerste tip over het soort aanbod door associatie. Het is daarom belangrijk hiervoor de tijd te nemen en dit af te toetsen. Je laat evenementen die erg gericht zijn naar mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie het best plaatsvinden op plekken waar mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties en gemeenschappen met een hoge densiteit aan mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties vaak en graag zijn (bv. bepaalde ontmoetingshuizen).

Beschikbaar

Hier gaat het erom of de doelgroep of potentiële deelnemers en gebruikers het zo ervaren dat het aanbod voor hen makkelijk verkrijgbaar is. Deze dimensie van toegankelijkheid heeft bijvoorbeeld te maken met de openingsuren en het tijdstip waarop acties plaatsvinden (op momenten waarop de doelgroep het meest beschikbaar is). En eveneens met het ontbreken van wachtlijsten, registraties of andere administratief hoge drempels.

Beschikbaar gaat er ook over of degene die een methodiek of interventie tot bij de einddoelgroep brengt of met de einddoelgroep communiceert mentaal aanwezig is (bijvoorbeeld geen telefoontjes doet of niet op de computer werkt tijdens een gesprek).

Bekend

Het is noodzakelijk dat je aanbod zo bekend mogelijk is bij de doelgroep. Om je aanbod bekend te maken, denk je na over geschikte communicatiekanalen en -plaatsen en over geschikte intermediairs die je aanbod rechtstreeks bij mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties kunnen bekend maken. Bijvoorbeeld: een aanbod bekend maken via de imam van de lokale moskee.

Het leren kennen van en bekend raken met een initiatief vraagt vaak veel tijd voor mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie, omdat er bijvoorbeeld te veel zorgen of lasten zijn in hun leven. Investeer dus voldoende in het (gradueel) bekend maken van het aanbod en het herhalen van de boodschap. Geef niet op wanneer er niet onmiddellijk op wordt ingetekend, en zorg ervoor dat mensen meerdere kansen hebben om in te gaan op het aanbod.

Noot: om bovenstaande doelen te verwezenlijken, zijn sterke professionals nodig die kritisch kijken naar het huidige aanbod, blijven innoveren, en de hand blijven uitsteken naar andere sectoren en beleidsdomeinen. Een toegankelijk preventief aanbod en een integraal preventief gezondheidsbeleid gaan uiteraard samen met zorg voor de eigen medewerkers. Die zorg voor medewerkers kan georganiseerd en versterkt worden aan de hand van mentors, intervisies, bijscholingen en reflectiemomenten die geïntegreerd zijn in het preventieve gezondheidsbeleid van de organisatie.