Herattributietraining

Theoretische onderbouwing Vergelijkbare/aanvullende technieken Hoe pas je deze techniek toe? Inspirerende voorbeelden

Meer info over deze techniek

Wilfried Van Craen, auteur van het boek ‘Lessen in Levenskunst – de praktijk van het positief denken’ stelt: “Het zijn niet die onprettige situaties of gebeurtenissen die je levenskwaliteit aantasten, ze zijn maar de aanleiding. De mate waarin je last zal hebben, wordt bepaald door onze kijk op die situaties of gebeurtenissen. Wat we ervan maken in ons hoofd, het verhaal dat we onszelf vertellen.”

Herattributietraining is een techniek die inspeelt op hoe mensen kijken naar bepaalde situaties en gebeurtenissen.

Theoretische onderbouwing

Herattributietraining is gebaseerd op de Attribution Theory van Weiner (1985). Deze theorie stelt dat mensen gebeurtenissen in hun leven verklaren door oorzaken toe te schrijven aan bepaalde factoren, oftewel door attributies te maken. Deze attributies kunnen variëren op drie dimensies: intern/extern (ligt de oorzaak bij jezelf of buiten jezelf?), stabiel/instabiel (is de oorzaak blijvend of tijdelijk?) en controleerbaar/oncontroleerbaar (kun je de oorzaak beïnvloeden?). Deze attributies beïnvloeden hoe mensen situaties interpreteren, wat weer effect heeft op hun emoties, motivatie en toekomstig gedrag.

Bijvoorbeeld: wanneer een persoon een fout maakt en dit toeschrijft aan "een gebrek aan vaardigheden" (intern, stabiel en oncontroleerbaar), zal dit eerder leiden tot ontmoediging. Als de fout echter wordt toegeschreven aan "onvoldoende voorbereiding" (intern, instabiel en controleerbaar), kan dit motiveren om een volgende keer beter voorbereid te zijn.

Herattributietraining richt zich vooral op de intern/extern- en stabiel/tijdelijk-dimensies. De controleerbaarheid-dimensie kan ook voorkomen, maar is complexer en wordt vaak meer geïntegreerd binnen bredere interventies, zoals bijvoorbeeld binnen cognitieve therapieën.

Daarnaast speelt ook de Relapse Prevention Theory (Marlatt & Gordon, 1985) een rol. Deze theorie richt zich specifiek op de processen die betrokken zijn bij het voorkomen van terugval, bijvoorbeeld in het kader van verslavingen of ongezond gedrag. Een belangrijk element in deze theorie is het identificeren en corrigeren van disfunctionele attributies, die vaak leiden tot een gevoel van hulpeloosheid en terugval. Zo helpt herattributietraining mensen om ‘lapses’ (kleine terugvallen) te zien als leerervaringen in plaats van volledige mislukkingen, waardoor ze beter in staat zijn om hun gedrag bij te sturen.

Bijvoorbeeld: iemand die ongepland snoept tijdens een dieet kan leren dit te zien als een eenmalige situatie (instabiel) in plaats van een bewijs dat ze het "niet kunnen" (stabiel). Hierdoor blijven ze gemotiveerd om hun dieet vol te houden.

Tot slot zijn ook de Self-Regulation Theories van Marlatt & Donovan (2005) relevant. Deze theorie stelt dat zelfregulatie essentieel is voor gedragsverandering. Het omvat vaardigheden zoals doelen stellen, voortgang monitoren en omgaan met tegenslagen. Reflectie speelt hierin een sleutelrol. Volgens Marlatt & Donovan ondersteunt herattributietraining het zelfregulerend vermogen door mensen te helpen reflecteren op en bewust te worden van de factoren die hun gedrag beïnvloeden. Dit leidt tot een betere zelfcontrole en een verhoogd gevoel van eigen-effectiviteit.

Bijvoorbeeld: door te reflecteren op een succes (bijvoorbeeld stoppen met roken), kan iemand leren dat dit te danken was aan een specifieke strategie (bijvoorbeeld het vermijden van triggers) en dit inzicht gebruiken om toekomstige uitdagingen te overwinnen.

Vergelijkbare technieken

Bewustzijn verhogen (techniek binnenkort beschikbaar) draait, net als herattributietraining, rond informatie delen over gedrag en de gevolgen ervan. Beide vergroten inzicht. Bewustzijn verhogen focust op bewust worden van gedrag en patronen, terwijl herattributietraining nog een stap verder wil gaan en bepaalde denkpatronen rond het verklaren van gebeurtenissen wil veranderen en herstructureren.
Zelfbeoordeling is een vergelijkbare techniek die ook, zoals herattributietraining, focust op het herstructureren van bepaalde gedachten. Zelfbeoordeling richt zich breder op het zelfbeeld en de impact van gedrag op persoonlijke waarden en identiteit. Herattributietraining zoomt daarentegen specifiek in op het herinterpreteren van oorzaken van gedrag.
Beoordelen van gedragseffecten op omgeving is een vergelijkbare techniek waarbij het draait om het reflecteren over de gevolgen van je gedrag (in de plaats van de oorzaken).
Zelfbevestiging is een vergelijkbare techniek waarbij mensen reflecteren om bepaalde situaties vanuit een breder perspectief te zien, wat mooi aansluit bij herattributietraining.

Aanvullende techniek

Mogelijkheden tot sociale vergelijking: anderen observeren kan inspiratie geven voor nieuwe perspectieven rond attributies. In een groepssessie voor mensen die moeite hebben met het vasthouden van gezonde gewoontes, vertelt een deelnemer bijvoorbeeld dat zij haar mislukking om te sporten toeschreef aan "gebrek aan discipline." Iemand anders deelt hoe hij soortgelijke situaties herinterpreteerde door de invloed van externe factoren, zoals tijdsgebrek en werkdruk, te erkennen. Door deze vergelijking beseft de eerste deelnemer dat haar interpretatie wellicht te streng was en dat het niet volledig aan haar discipline lag. Dit helpt haar om realistischere attributies te maken, bijvoorbeeld: "Ik had een drukke week, maar dat betekent niet dat ik geen discipline heb. Volgende week kan ik opnieuw een poging doen."

Zelfmonitoring, waarbij mensen systematisch hun gedrag en gewoonten registreren (bv. via dagboeken of apps), kan herattributietraining versterken door hen objectief inzicht te geven in hun eigen patronen, waardoor ze beter onderbouwde en realistischere attributies kunnen maken.

Hoe pas je deze techniek toe?

Herattributietraining kan je op verschillende manieren toepassen. Het centrale aspect van deze techniek is mensen helpen om de oorzaken van bepaalde gebeurtenissen anders te attribueren. Concreet kan dit op verschillende manieren:

Individueel – in groep Open Close

Individueel: in een-op-een gesprekken kan je cliënten begeleiden in het herzien van de oorzaken die zij toekennen aan hun gedrag. Dit kan door in eerste instantie gerichte vragen te stellen om hun attributies te verkennen, zoals bijvoorbeeld bij een cliënt die hervallen is met roken:

Bijvoorbeeld: “Wat denk je dat heeft bijgedragen aan je herval?” “Wat waren volgens jou de oorzaken van je herval?” “Welke factoren lagen binnen jouw controle?” “Welke facturen lagen buiten jouw controle?”

Daarnaast kan je cliënten uitnodigen om na te gaan of een bepaalde attributie helpend is om hun doelen te bereiken en hen vragen meer helpende gedachten of attributies te formuleren.

Bijvoorbeeld: “Ik merk dat je je herval enkel aan jezelf en gebrek aan wilskracht toeschrijft. In hoeverre helpt deze gedachte je om je doel te bereiken?” “Wat zou nog kunnen hebben bijgedragen aan je herval?” “Wat zou een meer helpende manier zijn om hiernaar te kijken?”

Hierdoor wordt de cliënt actiever betrokken bij het proces en leert hij zelf helpende gedachten te formuleren. Daarnaast kan je zelf ook andere mogelijke attributies vrijblijvend aftoetsen, ter inspiratie (moest de cliënt zelf niet op alternatieve denkpistes komen):

Bijvoorbeeld: “Ik merk dat je je herval enkel aan jezelf en gebrek aan wilskracht toeschrijft, terwijl het geen evidente omstandigheden waren: je was op een feestje, waar ook rokende vrienden aanwezig waren, veel mensen zouden hier gemakkelijk vatbaar zijn voor herval. Wat denk jij?”

Groepssessies: in groepssessies kunnen deelnemers samen attributies onderzoeken en alternatieven formuleren. Laat hen bijvoorbeeld eerst individueel nadenken over een situatie waarin ze zichzelf bekritiseerden en de oorzaak bij zichzelf legden, en bespreek vervolgens in groep wat mogelijke andere oorzaken zouden kunnen zijn. Als procesbegeleider kan je hierbij ook zelf inspiratie van externe en tijdelijke attributies meegeven indien het niet vanuit de groep zelf komt. Voor verdere richtlijnen over het voeren van groepssessies, zie ook de fiches van Begeleid oefenen en Participatie.

Fysiek – digitaal Open Close

Mondeling - schriftelijk Open Close

Herattributietraining kan zowel mondeling als schriftelijk worden uitgevoerd.

Mondelinge oefeningen richten zich op het luidop herattribueren, waarbij deelnemers reflecteren op specifieke gebeurtenissen en oorzaken van hun gedrag bespreken, zoals beschreven hierboven bij ‘Individueel - in groep’.
Een andere effectieve aanpak is het gebruik van schriftelijke reflectie-oefeningen, zoals in een herattributiedagboek. Dit wordt regelmatig toegepast binnen cognitieve gedragstherapie.

Bijvoorbeeld: een cliënt krijgt de opdracht om een specifieke gebeurtenis op te schrijven die indruk heeft gemaakt.
Dit kan een mislukking of een succes zijn. Vervolgens reflecteren ze op de volgende vragen:

Beschrijf een gebeurtenis. Schrijf aan het eind van de dag een specifieke gebeurtenis op die emotionele impact had, positief of negatief. Dit kan bijvoorbeeld een mislukking, een conflict of een succeservaring zijn. Bijvoorbeeld: "Ik maakte een fout tijdens een presentatie op het werk.
Identificeer je attributies. Noteer welke oorzaken je toekent aan deze gebeurtenis.
Bijvoorbeeld: "Ik was niet goed voorbereid; ik ben gewoon niet goed in presenteren."
Herken het effect van deze attributies. Hoe voelt dit voor jou? Beschrijf welke emoties je ervaart bij deze attributie. Bijvoorbeeld: "Ik voel me onzeker en ben boos op mezelf."
Evalueer de attributie. In hoeverre is/was deze attributie helpend voor jou.
Bijvoorbeeld: “Niet echt, ik voel me er nog slechter door en ben nog zenuwachtiger voor de toekomst.”
Herattribueer. Kun je de attributie herzien? Stel jezelf vragen om alternatieve, realistischere attributies te ontdekken:
1. “Zijn er andere factoren die mogelijk hebben bijgedragen?”
2. “Is deze gebeurtenis echt representatief voor al mijn werk?”
3. “Wat kan ik leren van deze situatie?”

Schrijf een nieuwe interpretatie op. Bijvoorbeeld: "De fout was waarschijnlijk te wijten aan tijdsdruk en gebrek aan
voorbereiding, niet aan een gebrek aan vaardigheid. Ik kan hier de volgende keer rekening mee houden."

Sluit af met een positieve actie of les. Eindig met een reflectie op wat je kunt meenemen naar de toekomst of wat je de volgende keer anders kunt doen. Bijvoorbeeld: "Ik zorg ervoor dat ik de volgende keer extra tijd plan voor het maken van een presentatie.”

Deze gestructureerde aanpak helpt deelnemers om hun attributies realistischer en constructiever te maken. Door dit op te schrijven, kan de attributie mogelijks nog sterker worden verankerd. Het leidt tot meer zelfvertrouwen en motivatie om verbeteringen aan te brengen.

Bijkomende richtlijnen Open Close

Inspirerende voorbeelden

‘Lessen in Levenskunst – de praktijk van het positief denken’

Dit boek van Wilfried Van Craen is een praktijkgericht oefenboek waarbij cognitieve herstructurering, en meer specifiek herattributietraining, wordt toegepast aan de hand van wetenschappelijk onderbouwde inzichten en concrete oefeningen. ‘Het eerste deel van dit boek behandelt de meest voorkomende denkfouten en de onderliggende opvattingen die er de oorzaak van zijn. In het tweede deel leer je ze omzetten naar een meer constructieve perceptie. Op die manier kan je ook beter omgaan met moeilijke emoties.”

Hier vind je een concrete oefening uit het boek:

VAD – ‘Mijn helpende gedachten’

Het VAD (Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs) heeft een handleiding ontwikkeld met oefeningen om terugval te voorkomen bij problemen met middelengebruik, gamen of gokken. De oefening 'Mijn helpende gedachten' ondersteunt cliënten bij het herkennen en ombuigen van niet-helpende gedachten of attributies die kunnen leiden tot terugval. Deze oefening moedigt cliënten aan om bewust te worden van negatieve denkpatronen of attributies en deze te vervangen door helpende gedachten die bijdragen aan hun hersteldoelen. Door het identificeren van situaties waarin niet-helpende gedachten optreden en het formuleren van constructieve alternatieven, leren cliënten effectiever om te gaan met uitdagingen en verminderen ze het risico op terugval. Deze aanpak versterkt het zelfvertrouwen en bevordert een duurzame gedragsverandering.

Online training ‘Rust in je Hoofd’

In de online training ‘Rust in je Hoofd’ van Wilfried Van Craen & Amaryllis Laenen is er een hoofdstuk gewijd aan attributies. Hierbij krijgt de deelnemer eerst theoretische achtergrond via een video en tekst, en nadien ook enkele oefeningen rond herattribueren.

‘Het meisje dat nooit fouten maakte’

Dit boek van Mark Pett en Gary Rubinstein vertelt het verhaal van een perfect meisje dat uiteindelijk een fout maakt en leert hoe tijdelijk en extern fouten kunnen zijn. Het benadrukt dat falen een normale, niet-permanente ervaring is en moedigt kinderen aan om fouten niet intern en stabiel te attribueren.

‘De jongen die draken kweekte’

In dit boek van Andy Shepherd wordt de nadruk gelegd op de interne eigenschappen van het hoofdpersonage, zoals creativiteit en doorzettingsvermogen, waardoor kinderen leren succes aan hun eigen kwaliteiten toe te schrijven.

Referenties

Marlatt, G. A., & Donovan, D. M. (2005). Relapse prevention: Maintenance strategies in the treatment of addictive behaviors (2nd ed.). Guilford Press.
Marlatt, G. A., & Gordon, J. R. (1985). Relapse prevention: Maintenance strategies in the treatment of addictive behaviors. Guilford Press.
Weiner, B. (1985). An Attributional Theory of Achievement Motivation and Emotion. Psychological Review, 92(4), 548-573.

Auteur: Amaryllis Laenen (Howest) met medewerking van de werkgroep gedragsinzichten

Drijfveren

Reflectieve drijfveren

Eigen-effectiviteit

Doelen en intenties