Zelfbeoordeling
Meer info over deze techniek
Theoretische onderbouwing
Zelfbeoordeling is een kerncomponent in het Transtheoretische Model van Gedragsverandering (Prochaska & Velicer, 1997) en de Health Action Process Approach (Schwarzer, 2008). Beide modellen benadrukken dat zelfreflectie en cognitieve herstructurering essentieel zijn voor gedragsverandering, vooral in de vroege fasen waarin individuen hun intenties om te veranderen beginnen te ontwikkelen. Onderzoek wijst uit dat mensen meer gemotiveerd raken om hun gedrag te veranderen wanneer ze inzien welke voordelen dit heeft voor hun zelfbeeld en identiteit (Kok et al., 2016; Schwarzer, 2014).
Vormen van zelfbeoordeling
Zelfbeoordeling kent twee vormen:
- cognitieve beoordeling is het nadenken over de voordelen en nadelen van gedragsverandering en bewust reflecteren over in hoeverre het ongezond gedrag past bij de eigen waarden en doelen. Iemand die rookt, kan bijvoorbeeld reflecteren op hoe roken in tegenspraak is met de wens om een gezond en actief leven te leiden;
- emotionele beoordeling daarentegen verwijst naar het affectieve aspect van de verandering, waarbij individuen bepaalde gevoelens benoemen met betrekking tot hun huidige en gewenste gedrag. In het voorbeeld van roken, kan iemand spijt voelen over de schade die roken dagelijks aanricht, maar ook hoop en enthousiasme ervaren als die zich een rookvrij leven voorstelt.
Fase van verandering
Zelfbeoordeling speelt vooral een rol in de vroege fases van gedragsverandering, zoals de contemplatiefase, waar mensen hun intentie tot verandering ontwikkelen. Latere studies (Prochaska et al., 2015) vullen echter aan dat zelfbeoordeling in alle fasen van gedragsverandering nuttig kan zijn.
Vergelijkbare technieken
- Een techniek die ook gericht is op reflectie en bewustwording is ‘beoordeling van gedragseffecten op omgeving’. Hierbij reflecteert iemand niet alleen op het eigen gedrag, maar ook op de impact ervan op de omgeving of op anderen.
Aanvullende technieken
- Een techniek die goed kan werken in combinatie met zelfbeoordeling is consciousness raising (techniek binnenkort beschikbaar). Dit helpt individuen om meer te weten te komen over hun gedrag, vaak voorafgaand aan of parallel aan zelfbeoordeling.
- Voor mensen die het gezond gedrag nog nooit hebben gesteld of de positieve effecten van het gedrag nog niet persoonlijk hebben ervaren, kan het helpen om zelfbeoordeling te combineren met bewustwording en observatie van anderen met wie ze zich kunnen identificeren (zie techniek ‘Mogelijkheden tot sociale vergelijking’). Dit helpt mensen de voordelen van gedragsverandering voor te stellen, zonder dat ze die zelf al hebben meegemaakt. Gezondheidscampagnes maken bijvoorbeeld vaak gebruik van verhalen of rolmodellen die mensen inspireren om een gezondere toekomst te visualiseren (zie techniek modeling).
- Ook de techniek doelen stellen is een mooie aanvulling, waarbij je de gewenste gedragsverandering helpt vertalen naar concrete haalbare doelen. Dit zet aan om (letterlijk of figuurlijk) in beweging te komen richting het gewenste gedrag. Het plannen van copingreacties kan ook helpen om beter om te gaan met obstakels die gedragsverandering in de weg kunnen staan.
Hoe pas je deze techniek toe?
- Individuele coaching: je kan individuen in een-op-een gesprekken stimuleren om te reflecteren over de invloed van hun gedrag op hun zelfbeeld. Dit kan door hen reflectieve vragen te stellen of schrijfopdrachten mee te geven, waarbij je ze hun zelfbeeld met en zonder het ongewenste gedrag laat beschrijven. Cliënten die willen stoppen met roken bijvoorbeeld, kan je vragen hoe zij zichzelf zien in een leven als roker en hoe ze zichzelf zien mochten ze niet meer roken. Het helpt om hen concreet beide situaties te laten visualiseren en beleven. Dit zorgt ervoor dat ze zich de situatie levendig inbeelden en dat kan extra inzichten opleveren. Vraag gerust ook door: “Zou je anders denken? Je anders gedragen? Je anders voelen in deze situatie?” Belangrijk hierbij is dat eventuele nadelen of lastige emoties bij de gedragsverandering er ook mogen zijn en niet worden geminimaliseerd of veroordeeld. Zo kan het zijn dat een cliënt bijvoorbeeld aangeeft dat die zich in een rookvrij leven fitter en energieker zou voelen, maar ook meer stress zou ervaren.
Je kan nadien ook aanvullende feedback geven over de voordelen waar de cliënt eventueel zelf nog niet aan heeft gedacht. Bovendien kan je hun probleemoplossingsvaardigheden versterken door hen haalbare stappen te laten bedenken om het gedrag te veranderen en een plan op te stellen voor mogelijke obstakels bij die eerste stap. - Groepssessies: de bovengenoemde stappen kan je ook toepassen in groepssessies. Je kan deelnemers hun zelfbeeld met en zonder het ongezonde gedrag laten beoordelen via reflectieve vragen en/of schrijfopdrachten. Het kan helpen om deelnemers eerst individueel te laten nadenken en nadien hun reflecties onderling te laten uitwisselen. Zo krijgen ze eerst tijd om zelf na te denken, maar kunnen ze elkaar ook ondersteunen in het identificeren van de discrepantie tussen hun huidige gedrag en hun gewenste zelfbeeld. Dit kan blikken verruimen en bijdragen aan een gevoel van verbondenheid, aangezien ze misschien ook herkenbare ervaringen delen.
- Digitale toepassingen: e-healthprogramma's kunnen zelfbeoordeling integreren door middel van reflectieve vragenlijsten en oefeningen die gebruikers helpen om hun gedrag en zelfbeeld te heroverwegen. Zo kan een app dagelijkse prompts geven over de voordelen van gezond gedrag, bijvoorbeeld: “Hoe zou je gezondheid veranderen met meer dagelijkse beweging?” Dit ondersteunt gebruikers om zich de voordelen voor te stellen, zelfs zonder persoonlijke ervaring.
Inspirerende voorbeelden
Sensoa: interventies in de seksuele gezondheidsbevordering
Sensoa organiseert sessies rond seksuele voorlichting voor jongeren waar o.a ook zelfbeoordelingstechnieken worden toegepast. Tijdens deze sessies worden jongeren aangemoedigd om na te denken over hun persoonlijke waarden en zelfbeeld in verhouding tot seksuele gedragingen en relaties. Er wordt telkens een veilige omgeving gecreëerd waarin deelnemers openlijk kunnen reflecteren op en discussiëren over onderwerpen, zoals respect voor persoonlijke grenzen, wederzijdse instemming en relatiepatronen. Deze aanpak vergroot het zelfbewustzijn door jongeren te helpen inzien hoe hun keuzes invloed hebben op hun identiteit en waarden.
Druglijn
Alcoholreductieprogramma’s zoals De Druglijn passen zelfbeoordeling toe binnen hun aanbod. Ze zetten in op zelfreflectie, waarbij mensen nadenken over hoe hun alcoholgebruik hun leven beïnvloedt en hoe het verminderen van alcohol hen kan helpen om gezonder en gelukkiger te worden. Dit wordt vaak ondersteund met voorlichtingscampagnes en persoonlijke begeleiding via online tools, chat en telefonische hulpverlening.
Referenties
- Bandura, A. (2004). Health promotion by social cognitive means. Health Education & Behavior, 31(2), 143-164 https://doi.org/10.1177/1090198104263660
- Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2021). Building a science of motivated persons: Self-determination theory’s empirical approach to human experience and the regulation of behavior. Motivation Science, 7(2), 97-110 https://doi.org/10.1037/mot000...;
- Kok, G., Gottlieb, N. H., Peters, G.-J. Y., Mullen, P. D., Parcel, G. S., Ruiter, R. A. C., Fernández, M. E., Markham, C., & Bartholomew, L. K. (2016). A taxonomy of behaviour change methods: An Intervention Mapping approach. Health Psychology Review, 10(3), 297–312 https://doi.org/10.1080/17437199.2015.1077155
- Prochaska, J. O., Redding, C. A., & Evers, K. E. (2015). The transtheoretical model and stages of change. In K. Glanz, B. K. Rimer, & K. Viswanath (Eds.), Health behavior: Theory, research, and practice (5th ed., pp. 125-148). Jossey-Bass
- Schwarzer, R. (2008). Modeling health behavior change: How to predict and modify the adoption and maintenance of health behaviors. Applied Psychology: An International Review, 57(1), 1-29
Auteur: Amaryllis Laenen (Howest) met de medewerking van de werkgroep gedragsinzichten