Drempels voor een gezonde leefstijl bij mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties

Sociale determinanten van gezondheid werken immers negatief, versterkend en cumulatief in op mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties en hun omgeving. Daardoor ervaren zij ook meer drempels voor het handhaven van een gezonde leefstijl.

Het Gedragswiel helpt ons om de vele drempels die mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties ervaren, in kaart te brengen. Het wiel clustert gedragsdeterminanten van gezondheid in drie categorieën: competenties, drijfveren en context. De bovenste helft van het wiel focust op contextfactoren die een invloed uitoefenen op het gedrag en de gezondheid van mensen. Die factoren liggen dus buiten het individu. De onderste helft omvat determinanten die in het individu zelf liggen: competenties en drijfveren. Drempels tot gedragsverandering kunnen zich in elk van deze drie clusters situeren, en werken ook versterkend en, in het geval van mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties, vaak negatief op elkaar in.

Drempels in de context

Contextdeterminanten zijn de fysieke, sociaal-culturele, economische en politieke aspecten van de omgeving die het gezonde gedrag faciliteren of net bemoeilijken. Deze omvatten de sociale determinanten van gezondheid en de invloed die zij uitoefenen op het gedrag van mensen.

Schaarste

Het onderzoek van Mullainathan en Shafir, dat ze beschrijven in hun boek ‘Schaarste’, geeft aan dat contextfactoren zoals financiële schaarste bezitnemen van je geest: mensen handelen anders bij een gevoel van gebrek. Ze ontwikkelen een tunnelvisie en gaan eenzijdig focussen op het schaarsteprobleem. Deze tunnelvisie ontstaat omdat de ervaring van schaarste leidt tot een directe afname van de ‘mentale bandbreedte’, wat verwijst naar een aantal competenties zoals het vermogen om aandacht op te brengen, om goede beslissingen te nemen, om vast te houden aan onze plannen en om verleidingen te weerstaan. Andere, misschien wel belangrijkere dingen, bevinden zich buiten deze eenzijdige focus en zijn daarom moeilijker te zien en makkelijker te onderschatten. Daarom kiezen mensen in armoede misschien vaker dan goed is voor hen voor voeding die hen op korte termijn een gevulde maag en een voldaan gevoel geeft, zoals kant-en-klare lasagnes of diepvriespizza’s die voor een paar euro en in minder dan een halfuur op tafel staan.

Drempels met betrekking tot competenties

Competenties zorgen ervoor dat je een bepaald gezond gedrag kan stellen. Hieronder vallen o.a. kennis (bv. weten dat je best iedere dag een kwartier je huis ventileert of dat alcohol- en drugsgebruik negatieve gevolgen hebben), kritische vaardigheden (bv. voedingsetiketten begrijpen en correct interpreteren), interactieve vaardigheden (bv. gezondheidsklachten bespreekbaar maken met een hulpverlener of naaste), gedragsregulatie (bv. eigen gedrag opvolgen, acties plannen …) en copingvaardigheden (bv. kunnen omgaan met stresspieken op een gezonde manier). Een laag opleidingsniveau, het ontbreken van sociale voorbeelden en sociale steun en beperkte mentale bandbreedte door zorgen en stress zijn slechts een aantal factoren die de vaardigheden van mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie negatief kunnen beïnvloeden. Dit zijn factoren die er bijvoorbeeld voor zorgen dat het heel moeilijk wordt om op stresspieken niet terug te grijpen naar de sigaret of te weerstaan aan de drang naar zoetigheid. Die er ook toe bijdragen dat gezondheidsinfo zoals voedseletiketten of risicopercentages heel moeilijk zijn om te interpreteren. Of die het bemoeilijken om meer beweging in te plannen in het dagelijkse leven.

Enkele belangrijke competenties om gezondheidsinformatie te kunnen vinden, begrijpen en toepassen, worden ‘gezondheidsvaardigheden’ genoemd. Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden die mensen nodig hebben voor het vinden, begrijpen en toepassen van gezondheidsinformatie en bij het nemen van beslissingen over gezondheid die passen bij hun eigen situatie. Wil je meer weten over gezondheidsvaardigheden? Lees dan hier verder, bekijk hier onze infographic ‘wat zijn gezondheidsvaardigheden’, en ontdek hier hoe je als professional rekening kan houden en kan werken aan beperkte gezondheidsvaardigheden.

Drempels met betrekking tot drijfveren

Dit zijn de reflectieve motieven en automatische processen die een bepaald (gezond/ongezond) gedrag activeren en richting geven. Onder die automatische processen vallen bijvoorbeeld gewoontes: de voorspelbare gedragspatronen die gelinkt zijn aan bepaalde situaties of triggers (bv. altijd een sigaret opsteken na een maaltijd). Onder (meer) reflectieve drijfveren vallen bijvoorbeeld de eigen-effectiviteit (het geloof in het eigen kunnen om gezond gedrag te stellen), de opvattingen ten aanzien van bepaalde onderwerpen of gedragingen (bv. positief staan tegenover gezonde voeding) en risicoperceptie (de inschatting van het risico dat je loopt op bijvoorbeeld huidkanker door herhaaldelijk onbeschermd in de zon te zitten). Opnieuw zijn er factoren in de omgeving van mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie die ertoe bijdragen dat drijfveren voor een gezonde leefstijl onvoldoende aanwezig zijn. Denk bijvoorbeeld aan negatieve ervaringen uit de kindertijd die een negatieve impact hebben op het zelfvertrouwen van mensen om, bijvoorbeeld, te weerstaand aan de sociale druk om alcohol te drinken. Of aan een sociale norm in de omgeving die ertoe bijdraagt dat mensen negatief staan tegenover gezonde voeding (vb. wegens onvoldoende vullend) of onvoldoende geloof hechten aan de negatieve gevolgen van roken.

Meer drempels, grotere verwevenheid en negatieve inwerking

We leren hieruit dat mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie niet alleen te maken hebben met meer drempels die de weg naar gezond gedrag en gezondheid bemoeilijken, maar dat ook de verwevenheid tussen deze gedragsdeterminanten die leiden tot gezondheidsongelijkheid bijzonder groot en complex zijn. Bij mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie werken determinanten vaak negatief op elkaar in. Hier vind je binnenkort een uitgewerkt voorbeeld.