Hoe gezond zijn onze scholen? 

Om de vier jaar peilt het Vlaams Instituut Gezond Leven vzw, i.s.m. de Logo’s en de Vereniging voor Alcohol en andere Drugs (VAD), in opdracht van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, naar het preventieve gezondheidsbeleid in scholen. Die zogenaamde ‘indicatorenbevraging’ stelt vragen als: hoeveel scholen bieden gratis drinkwater aan? Hoe worden leerlingen gemotiveerd om meer te bewegen? En wat zijn de regels over roken aan de schoolpoort? De laatste bevraging gebeurde in 2019.

“De resultaten van de indicatorenbevraging zijn niet alleen een houvast voor de scholen zelf, maar ook voor de Vlaamse overheid en partnerorganisaties, om zo een structureel gezondheidsbeleid in Vlaanderen te onderbouwen”, aldus Vlaams minister van Volksgezondheid Wouter Beke. “Het kadert binnen onze doelstelling ‘De Vlaming leeft gezonder in 2025’.”

Dit zijn alvast 11 opvallende conclusies uit de indicatorenbevraging van 2019 op een rij.

1. Hallo, H20!

In quasi alle basisscholen wordt gratis water aangeboden, en 78% laat toe om te drinken tijdens de les. Dat is een verbetering in vergelijking met 2015 (67%). In 85% van de secundaire scholen is gratis water beschikbaar, wat anderzijds ook wil zeggen dat 15% het nog níet aanbiedt. Nochtans is dit cruciaal: Gezond Leven raadt aan om elke dag gratis water aan te bieden, als onderdeel van een evenwichtig drankenaanbod op school.

2. Gesuikerde frisdrank? Nee, bedankt

Zo goed als alle basisscholen bieden nooit gesuikerde frisdrank aan, ook geen light of zero varianten. In het secundair onderwijs biedt 84% nooit meer gesuikerde frisdrank aan – een forse verbetering tegenover de 31% in 2015. Het streefdoel is om het gesuikerde frisdrankenaanbod volledig uit te doven.

Fruitsap bevat evenveel suiker als frisdranken. Daarom vallen ze onder het uitdoofbeleid voor basisscholen en onder het gedoogbeleid voor secundaire scholen. 84% van de deelnemende basisscholen en 78% van de deelnemende secundaire scholen kiest er voor om nooit meer fruitsap aan te bieden, een stijging tegenover 2015.

3. Genoeg groenten?

Opvallend: het aantal deelnemende basisscholen dat dagelijks een volwaardige groenteportie (= de helft van het bord) bij warme maaltijden serveert, is gedaald: in 2015 was dat 57%, in 2019 nog maar 51%. In het secundair onderwijs staat in 6 op de 10 van de deelnemende scholen dagelijks een volwaardige groenteportie op het menu. Dat is wel een verbetering tegenover 2015 (50%), al blijft het ook een aandachtspunt.

4. Kroketjes en co

60% van de deelnemende basisscholen biedt nooit frieten of kroketten aan, een stijging tegenover de 47% in 2015. 39% van de deelnemende basisscholen zet ze maximaal één keer per week op het menu. In het secundair onderwijs blijven ze wel populair: slechts 10% biedt ze niet nooit aan. Gezond Leven raadt aan om ze minder vaak op het menu te zetten, bijvoorbeeld enkel bij speciale gelegenheden.

5. Werkpunt: minder vlees, meer veggie

In 59% en 23% van de basisscholen wordt respectievelijk ‘wit vlees’ (gevogelte zoals kip, kalkoen) en rood vlees (rund, varken, schaap …) vaker dan 1 keer per week aangeboden. 48% biedt nooit voedzame plantaardige vleesvervangers aan. Met zo’n gezonde vleesvervanger worden onder meer peulvruchten, tofu of sojastukjes bedoeld, en bijvoorbeeld geen (gepaneerde) groenteburgers. In het secundair onderwijs zijn de cijfers iets beter, maar zien we een gelijkaardige tendens.

De aanbeveling luidt nochtans om maximaal 1 keer ‘wit vlees’ en 1 keer ‘rood vlees’ op het weekmenu te zetten, en minimum éénmaal af te wisselen met een gezonde plantaardige vleesvervanger. De idee hierachter is dat er voldoende wordt gevarieerd tussen wit en rood vlees, vis en plantaardige vleesvervangers (zoals peulvruchten).

6. ‘Blijf zitten!’ wordt ‘Blijf níet zitten!’

Het thema ‘lang stilzitten’ komt – vooral in het secundair onderwijs – te weinig aan bod: slechts 30% van de secundaire scholen is ermee bezig, wat hetzelfde is als in 2015. Kinderen en jongeren zaten al 6 tot 9,5 uur per dag stil; door de coronamaatregelen is dit meer dan waarschijnlijk nog toegenomen. Nochtans biedt minder uren zitten verschillende voordelen. Denk aan een betere nachtrust of een gezonder gewicht op lange termijn. Daarom is het belangrijk om stilzitten in de klas regelmatig te onderbreken.

Er is nog heel wat groeimarge rond het aanpassen van de klas- en schoolomgeving om leerlingen minder lang te laten stilzitten (bv. zit-stabureaus). Daarnaast kunnen meer afspraken worden gemaakt over bv. elk halfuur even rechtstaan, buiten of op verplaatsing lesgeven, het gebruik van smartphones … Zo worden leerlingen gestimuleerd om vooral níet te lang stil te zitten en meer te bewegen. De bewegingsdriehoek vormt hierbij een bruikbare leidraad.

7. Aandacht voor actieve verplaatsingen

3 op de 4 basisscholen voorziet nog steeds geen begeleiding voor leerlingen om zich actief te verplaatsen, bv. samen met de fiets van en naar school gaan. Sinds 2015 is dit niet verbeterd. In het secundair onderwijs daalt het aantal scholen dat uitstappen te voet of per fiets doet, van 56% in 2015 naar 46% in 2019. Een groot aandachtspunt: de aanbeveling voor kinderen en jongeren is om elke dag gemiddeld 60 minuten matig tot intensief te bewegen. Volgens onderzoek komen 10- tot 17-jarigen in België nu aan gemiddeld 48 minuten per dag.

8. Speelplein zonder grenzen

Een verbeterpunt voor zowel basis- als secundair onderwijs blijft om beweeginfrastructuur ook na de schooldag beschikbaar te stellen, zoals de speelplaats of de sportzaal. Dat kan voor de eigen leerlingen zijn, maar ook voor kinderen uit de wijk of lokale clubs. Zo worden kinderen en jongeren gestimuleerd om meer te bewegen en krijgen kwetsbare mensen meer nabije bewegings- en speelruimte, wat een noodzaak bleek tijdens de coronapandemie. Het openstellen van beweeginfrastructuur sluit aan bij de doelstelling van een ‘brede school’, een principe waarbij meerdere organisaties met scholen samenwerken om de ontwikkelingskansen van álle kinderen en jongeren te vergroten.

9. Mentaal welbevinden is prioritair

Het mentaal welbevinden van leerlingen staat prominent op de (school)agenda: respectievelijk 59% en 70% van de leerkrachten in basis- en secundair onderwijs wordt (bijkomend) opgeleid in ‘klasmanagement’: o.a. het geven van positieve feedback, het verhogen van emotionele intelligentie en het verminderen van klassikale conflicten.

Ook wordt schoolpersoneel opgeleid om signalen te kunnen herkennen van mentale problemen bij leerlingen en hoe ze hierop moeten reageren (44% in basisonderwijs; 53% in secundair onderwijs). Quasi alle scholen voorzien gepaste begeleiding voor leerlingen met mentale problemen.
Daarnaast is het aantal basisscholen dat over een groene-, stille- of snoezelruimte beschikt, gestegen in vergelijking met 2015.

10. Regels over roken

Bijna alle secundaire scholen hebben afspraken en regels over roken, en 80 procent geeft aan dat de e-sigaret is opgenomen in het schoolreglement. Een positief punt, want met duidelijke regels en afspraken kunnen scholen mee helpen voorkomen dat leerlingen beginnen te roken, of ze stimuleren om ermee te stoppen. Het vertrekpunt daarvoor is de huidige wetgeving: een totaal rookverbod op scholen. De school versterkt zo haar voorbeeldfunctie, en creëert een omgeving waarin jongeren worden gestimuleerd om rookvrij te blijven.

Wél een belangrijk werkpunt: roken aan de schoolpoort ontmoedigen. 10% van de basisscholen laat dit nog toe voor personeel en ouders, in het secundair onderwijs is dat 15% en 17% voor respectievelijk ouders en personeel. Het advies luidt om die percentages tot nul te reduceren. Want ‘zien roken, doet roken’, en volwassenen hebben hierbij een voorbeeldfunctie.

11. Preventie is meer dan les over alcohol en andere drugs

Preventie is maatwerk. Het is belangrijk om je aanpak af te stemmen op de noden en behoeften van de leerling.

Alcohol

Vanaf de 3e graad basisonderwijs komt alcohol stilaan in de leefwereld van leerlingen en kan je het thema klassikaal bespreken. In 62% van de basisscholen komt het thema alcohol aan bod in de lessen van de derde graad. 82% van de secundaire scholen geeft les over het thema alcohol, wat ook positief is omdat alcohol deel uit maakt van de leefwereld van de meeste leerlingen in het secundair onderwijs.

Andere drugs

73% van de basisscholen en 81% van de secundaire scholen geven les over het thema ‘illegale drugs’. Belangrijker dan het aantal scholen dat les geeft over alcohol en andere drugs, is de wijze waarop ze dit doen. De leerlijn verslavingspreventie voor lager en secundair onderwijs geeft concrete do’s en dont’s. Zo geeft de leerlijn het advies om in het basisonderwijs geen klassikaal aanbod rond illegale drugs (voornamelijk cannabis) aan te bieden.

Ook in het secundair onderwijs, maken illegale drugs de eerste jaren meestal geen deel uit van de leefwereld van de leerlingen. Als een leerkracht van de tweede of derde graad inschat dat cannabis (of andere illegale drugs) wél in de leefwereld aanwezig is van de meeste leerlingen van de klas, kan hij het thema wel klassikaal bespreken

Maatwerk en omkaderend alcohol- en drugbeleid

Preventie over alcohol en andere drugs gaat verder dan enkel lessen op klasniveau. VAD benadrukt het belang van een omkaderend alcohol- en drugbeleid. Dit behelst een heel breed spectrum aan maatregelen zoals afspraken en regels rond illegale drugs, de reactie van de school op incidenten of problemen, zorg voor leerlingen die het nodig hebben, een veilige en gezonde omgeving waar een gezonde keuze de gemakkelijkste is.

Naast een universeel, klassikaal aanbod, is het belangrijk ook aan selectieve preventie te doen, gericht op jongeren die extra kwetsbaar zijn of al illegale drugs gebruiken. Dat kan op groepsniveau of door één op één het gesprek aan te gaan met leerlingen die in contact komen met drugs of waarbij je je zorgen maakt.
Ten slotte geldt voor alcohol en drugs dat effectieve preventie de nadruk legt op sociale vaardigheden, eerder dan op kennis over de producten.

Voor meer info

Meer resultaten van de indicatorenbevraging 2019 vind je terug in het het uitgebreide rapport.