Geestelijke gezondheidsbevordering
Wat is geestelijke gezondheidsbevordering?
Geestelijke gezondheidsbevordering of ‘GGB’ omvat alle acties en interventies die tot doel hebben de ‘geestelijke gezondheid’ te behouden of te versterken. Aansluitend bij de manier waarop we geestelijke gezondheid definiëren, kun je deze acties en interventies opdelen in twee verschillende, complementaire groepen:
- Acties en interventies die zich richten op het versterken van de positieve geestelijke gezondheid.
- Acties en interventies die zich richten op het voorkomen dat er zich psychische problemen of stoornissen (psychopathologie) ontwikkelen (het behouden van een goede geestelijke gezondheid).
De acties in de eerste groep focussen op gezondheidsbevordering in de meest letterlijke zin, terwijl de acties in de tweede groep overeenstemmen met (ziekte)preventie. Het interventiespectrum geestelijke gezondheid (‘Mental Health Intervention Spectrum’; O'Connell, Boat, & Warner, 2009) illustreert dit.
Het achterliggende idee van geestelijke gezondheidsbevordering is dat mensen ondersteund worden voorafgaand aan, maar ook los van de ontwikkeling van psychische problemen. Het laat toe dat mensen (in zekere mate) meer grip krijgen op hun eigen geestelijke gezondheid: we kijken naar wat ons sterker en gelukkiger kan maken. We stellen de vraag hoe de omgeving en context mensen kan helpen een sterke(re) geestelijke gezondheid en een groter mentaal welbevinden te behouden en ontwikkelen, en wat mensen zelf kunnen doen om hun geestelijke gezondheid en mentale welbevinden te behouden of te verbeteren.
Positieve geestelijke gezondheid versterken
Positieve geestelijke gezondheid komt op verschillende manieren tot uiting: mensen voelen zich goed in hun vel, ze hebben veel energie om dingen uit te proberen of te realiseren, ze voelen zich vitaal, ze ervaren dat ze ‘erbij horen’ en dat de dingen die ze doen ook een waarde hebben … De ‘optelsom’ van al deze zaken wordt in de wetenschappelijke literatuur omschreven als een ‘hoog mentaal welbevinden’. Mentaal welbevinden is een uitkomstmaat van positieve geestelijke gezondheid.
Interventies en methodieken die de positieve geestelijke gezondheid versterken, zullen dus zorgen voor een hoog mentaal welbevinden.
Maar, onze geestelijke gezondheid is een wisselwerking tussen positieve geestelijke gezondheid en psychopathologie (de psychische problemen en stoornissen die we kunnen ervaren): het tweevoudig continuümmodel van Keyes verduidelijkt die samenhang. Dit zorgt ervoor dat interventies die zich richten op het versterken van het mentaal welbevinden ook psychische klachten kunnen doen afnemen. Een belangrijke reden hiervoor is dat de determinanten die beide assen beïnvloeden, voor een belangrijk deel overlappen. Dit neemt niet weg dat, wanneer er sprake is van psychopathologie, de interventies gericht op het versterken van mentaal welbevinden bij voorkeur samengaan met een klachtgerichte behandeling. De pijl onderaan het interventiespectrum geestelijke gezondheid maakt dit duidelijk: interventies die zich richten op het bevorderen van de positieve geestelijke gezondheid zijn essentieel op élk moment. Bij preventie-initiatieven, in behandelcontexten en tijdens de nazorg mag het behouden of versterken van de positieve geestelijke gezondheid niet uit het oog verloren worden.
Psychische problemen of stoornissen voorkomen
Het voorkomen van psychische problemen of stoornissen houdt in dat je gaat inzetten op determinanten die deze problemen kunnen veroorzaken of uitlokken. Je creëert bewustzijn over deze determinanten. Of je probeert hun impact te vermijden. Dit preventief werken kan universeel zijn (gericht op de gezonde bevolking), selectief (gericht op bepaalde groepen mensen met een verhoogd risico) of geïndiceerd (gericht op mensen met beginnende klachten). We weten bijvoorbeeld dat een teveel aan stress een belangrijke oorzaak kan zijn van psychische problemen. In een werkcontext kan dit universeel aangepakt worden, bijvoorbeeld met duidelijke afspraken over de informatiestromen en het e-mailgebruik binnen de onderneming. Een groep werknemers kan daarnaast nood hebben aan een workshop timemanagement (hoe ga ik om met alle informatie die op mij afkomt) of stressreductie. Dat is geïndiceerde preventie. Tot slot zal ook meer gerichte coaching nodig zijn van werknemers die klachten ontwikkelen ten gevolge van overmatige stress (bijvoorbeeld (tijdelijke) aanpassing van het takenpakket).
Inzetten op beschermende en risicofactoren
Zowel bij het bevorderen van positieve geestelijke gezondheid als bij de preventie van geestelijke gezondheidsproblemen, zal men inzetten op twee sporen: enerzijds zal men proberen om beschermende gezondheidsfactoren (die bijdragen tot een ‘optimale’ geestelijke gezondheid) te versterken en anderzijds zal men (de impact van) risicofactoren (die een bedreiging vormen voor die geestelijke gezondheid) proberen te verminderen. Beschermende factoren zijn superbelangrijk, want ze spelen een dubbele rol: ze helpen mensen om steviger in het leven te staan én ze vormen een buffer tegen wat fout kan lopen.
Al deze factoren worden op verschillende manieren beïnvloed: door informatie en oefeningen aan te bieden aan mensen die zelf aan de slag willen gaan (microniveau), door organisaties, scholen en gemeenten te helpen om aanpassingen te maken die de geestelijke gezondheid en het mentaal welbevinden van de mensen die er tijd doorbrengen, kunnen versterken (mesoniveau), en door met de overheid mee na te denken over een beleid dat de (geestelijke) gezondheid en het mentaal welbevinden ondersteunt (macroniveau).
Iedereen gelukkig?
Geestelijke gezondheidsbevordering heeft dus als doel het mentaal welbevinden van iedereen te verhogen en iedereen te helpen zich gelukkiger te voelen.
Dat heeft twee belangrijke implicaties: ten eerste betekent het dat ook mensen die zich best oké voelen, er baat bij hebben om te werken aan hun mentale welbevinden. Mentaal welbevinden is dynamisch: je moet er dus zorg voor dragen. Heel wat mensen besteden aandacht aan hun leefstijl, want een gezonde leefstijl is een van de determinanten van een goede gezondheid: ze proberen gezond te eten, waken erover dat ze voldoende slapen, zetten in op meer bewegen, stoppen met roken … Naast deze ‘klassieke leefstijl-gedragingen’ zijn er ook een aantal meer specifieke gedragingen belangrijk voor onze geestelijke gezondheid. Je vindt ze in de geluksdriehoek. Bovendien zorgt deze continue aandacht voor mentaal welbevinden ervoor dat mensen bij een tegenslag minder uit hun lood geslagen worden: ze zijn veerkrachtiger en kunnen sneller terugveren.
Ten tweede betekent het dat geestelijke gezondheidsbevordering inclusief is: iedereen, ongeacht de sociale en economische situatie waarin mensen leven, moet de mogelijkheid hebben om gelukkiger en veerkrachtiger te worden. Dat betekent dat we ook kijken naar welke beschermende factoren en vooral ook risicofactoren in de omgeving van die persoon aanwezig zijn. Onze directe omgeving en de maatschappij en cultuur waarin we leven, beïnvloeden hoe wij ons voelen en ook de mate waarin we ons welbevinden zelf kunnen verbeteren.
Mensen kunnen dus wel voor een stukje zelf zorgen dat ze zich beter voelen, maar de mate waarin dat lukt hangt ook af van factoren buiten de persoon. Zo zijn we allen afhankelijk van anderen om een hele reeks psychologische, sociale, fysieke en emotionele behoeften te vervullen. Daarnaast hebben kenmerken van onze maatschappij, zoals structurele ongelijkheid (die zich uit in onder andere armoede, racisme en seksisme) en politiek klimaat, fundamentele gevolgen voor hoe we ons voelen. De maatschappij en het beleid hebben een cruciale rol te vervullen in het ondersteunen van de geestelijke gezondheid en het mentaal welbevinden van haar burgers. Ook op kleinere schaal, door in te zetten op veranderingen in de omgeving en het beleid op school, in de professionele context … kan de geestelijke gezondheid en het mentaal welbevinden van mensen worden versterkt. De verantwoordelijkheid voor geestelijke gezondheid en mentaal welbevinden van de burgers is dus een gedeelde verantwoordelijkheid!