(Positieve) geestelijke gezondheid: cijfers

Geestelijke ongezondheid

Internationale cijfers

Geestelijke gezondheidsproblemen zijn wereldwijd een van de belangrijkste oorzaken van invaliditeit en verminderde levenskwaliteit. Tot die conclusie kwam de ‘Global Burden of Diseases Study’. De meest voorkomende mentale gezondheidsstoornis op wereldvlak is depressie, gevolgd door angststoornissen, schizofrenie en bipolaire stoornis. In 2017 was depressie wereldwijd de derde belangrijkste oorzaak van het aantal ‘ongezonde levensjaren’ (levensjaren met invaliditeit), na lage rugpijn en hoofdpijn. Depressieve stoornissen (maar ook andere geestelijke gezondheidsproblemen) liggen bovendien vaak aan de basis van suïcide en hartfalen die op hun beurt aanleiding geven tot mortaliteit en invaliditeit: in 2015 stierven in Europa meer dan 84.000 mensen aan de gevolgen van mentale gezondheidsproblemen. De levensverwachting van mensen met ernstige mentale gezondheidsproblemen (‘serious mental illnesses’ of SMI, zoals psychoses of bipolaire stoornissen) wordt geschat op twintig jaar minder dan die van de algemene bevolking. 40 tot 60% van de mensen met een majeure depressie of met schizofrenie lopen kans om vroeger te sterven in vergelijking met de algemene bevolking. In heel wat gevallen heeft dat te maken met een gebrekkige zelfzorg en het verwaarlozen van fysieke gezondheidsproblemen (zoals kanker, cardiovasculaire aandoeningen, diabetes, hiv-besmetting).

We kunnen dus stellen dat mentale gezondheidsproblemen een sterke impact hebben op zowel levensduur als levenskwaliteit. En dat zowel direct (door suïcide en hartfalen) als indirect (door gebrekkige zelfzorg en verwaarlozing van fysieke problemen). Mentale gezondheidsproblemen in het algemeen en SMI in het bijzonder leiden daarnaast ook tot aanzienlijke kosten in de gezondheidszorg. Die hoge kosten kunnen mede verklaard worden door de lange duur van psychische problemen, de eerder pessimistische prognoses en de hoge hervalcijfers van vele psychiatrische aandoeningen (al dan niet met progressieve achteruitgang per episode want het gaat in heel wat gevallen over zogenoemde ‘chronic relapsing disorders’). Aanvullend zijn er ook heel wat sociaal-maatschappelijke kosten (o.a. de impact op mensen uit de directe omgeving en intergenerationele effecten van psychische problemen en stoornissen: kinderen van ouders met een psychische stoornis lopen zelf ook een veel groter risico op het ontwikkelen van een psychische stoornis) en economische kosten (mentale problemen liggen vaak aan de basis van langdurig ziekteverzuim − 27% van het ziekteverzuim boven de 15 dagen kent een psychische oorzaak − en zelfs arbeidsongeschiktheid. In de Europese Unie lopen de totale kosten die voortvloeien uit geestelijke gezondheidsproblemen naar schatting op tot meer dan 600 miljard euro per jaar.

Niet alleen volwassenen kampen met mentale gezondheidsproblemen. Ook jongeren krijgen ermee te maken, en dat al op jonge leeftijd. Hoewel de impact van invaliditeit ten gevolge van mentale ongezondheid zich concentreert in de ‘working-age people’, is er ook bewijs dat 50% van de mentale gezondheidsproblemen al starten vóór de leeftijd van 14 jaar. In 75% van de gevallen is dat voor de leeftijd van 24 jaar (Children's Society, 2008). Bepaalde groepen stoornissen komen veel vaker voor tijdens de kindertijd. Zo beginnen de meeste impulscontrolestoornissen (zoals ADHD, CD (conduct disorder / gedragsstoornis), ODD (opposite defiant disorder / oppositionele gedragsstoornis)) al tijdens de kindertijd of adolescentie, terwijl stemmingsstoornissen vaak pas tijdens de jongvolwassenheid of op middelbare leeftijd tot uiting komen. Toch is er een hoge mate van comorbiditeit (het gelijktijdig voorkomen van twee of meer stoornissen), waarbij blijkt dat heel wat personen die in de kindertijd impulscontrolestoornissen ontwikkelden, op latere leeftijd ook te kampen krijgen met stoornissen in het gebruik van middelen, stemmings- of angststoornissen (Kessler et al., 2007). ‘Early onset’-problemen − die op jonge leeftijd tot ontwikkeling komen − blijken vaak ernstiger van aard, zijn persistenter en moeilijker te behandelen.

Belgische en Vlaamse cijfers

Het beeld dat we in ons land zien stemt overeen met de hierboven geschetste globale cijfers. Ongeveer 700.000 Vlamingen kampen met ernstige psychische problemen. Een derde van de Belgen wordt persoonlijk geconfronteerd met psychische stoornissen in zijn of haar levensloop. En nog meer mensen krijgen er onrechtstreeks mee te maken, bijvoorbeeld omdat ze partner, ouder, kind, collega … zijn van een persoon met een psychisch probleem. Daarnaast tonen de resultaten van de Gezondheidsenquête uit 2018 aan dat een op de drie Belgen (33%) van 15 jaar en ouder indicaties voor psychisch onwelbevinden vertoont (‘psychische problemen die getuigen van een ongemak’). Dat is een stijging in vergelijking met vroegere resultaten (tussen 2001 en 2008 gaf 25% tot 26% van de bevolking psychische problemen aan). Meer vrouwen geven aan recent psychische problemen te hebben gehad (34,7% versus 24,4%) Laaggeschoolde mensen vermelden dat ze recent meer psychische problemen hebben gehad dan hoogopgeleiden. (46,3% lager onderwijs, 34,8% lager secundair, en 27,5% en 27,9% voor hoger secundair en hoger onderwijs).

De Vlaamse zelfmoordcijfers zijn bij de hoogste van Europa: het Vlaamse gemiddelde ligt 1,5 keer hoger dan het Europese gemiddelde. En in 90% van de gevallen gaat een psychische stoornis aan zelfmoord vooraf . In de 12 maanden vóór de bevraging heeft 0,4% van de Belgen een zelfmoordpoging ondernomen, terwijl 4% zelfmoordgedachten had. Een kwart van de Belgen voelt zich slecht in zijn vel. Psychische stoornissen zijn in Vlaanderen de eerste oorzaak van invaliditeit, en bijna een derde van het ziekteverzuim is te wijten aan psychische problemen. Van de werkende bevolking heeft ruim 7% burn-outklachten en nog eens 9% zit in de gevarenzone.

Ook in eigen land zien we dat psychische problemen al op jonge leeftijd beginnen. Op basis van een open bevraging concludeerde de Vlaamse jeugdraad in 2016 dat gemiddeld 31,4% van de jongeren tussen 14 en 25 jaar niet goed in zijn vel zit. 13% van de jongens en 22,1% van de meisjes tussen 11 en 15 jaar hebben al meerdere keren overwogen om een einde aan hun leven te maken. Deze prevalentie stijgt bovendien met een toenemende leeftijd en is vooral bij de jongens sterk uitgesproken. Wat zelfbeschadigend gedrag betreft, stellen we vast dat de prevalentie 8% bedraagt bij de jongens en 20,8% bij de meisjes. De resultaten van de SIGMA-studie bevestigen dat de prevalentie van psychische klachten toeneemt met de leeftijd van jongeren. Meer dan de helft van alle jongeren in de SIGMA-studie (uit het 1e, 3e en 5e jaar secundair onderwijs) geeft aan enige psychologische klachten te hebben (zoals somberheid, slecht slapen), maar de meeste van deze klachten zijn mild. Bijna 20% van de adolescenten rapporteert matig ernstige tot ernstige klachten.

In het kader van de Gezondheidsenquête werden in 2018 voor het eerst ook problemen met de psychische gezondheid van Belgische kinderen en jongeren (2 tot 18 jaar) in kaart gebracht, a.d.h.v. rapportage door de ouders. Op basis van deze bevraging concluderen de auteurs dat de meest voorkomende aandoeningen relatiestoornissen met leeftijdsgenoten (20%, waarvan 11% pathologische problematiek), emotionele stoornissen (19%, waarvan 10% pathologische problemen), gedragsstoornissen (18%, waarvan 9% pathologische problemen), aandachtstekort-hyperactiviteitsstoornissen (ADHD: 17%, waarvan 12% pathologische problemen), en prosociale gedragsstoornissen (13%, waarvan 7% pathologische problemen) zijn. 18% van de kinderen en jongeren vertoont tekenen van één enkele stoornis en bij 12% is er sprake van een comorbiditeit van stoornissen.