Hoe groot zijn de risico’s van nicotinegebruik?
Het minder grote gezondheidsrisico van vapen in vergelijking met het roken van tabak wordt door tal van instituten en instanties geaccepteerd. Om dat te begrijpen, is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen tabakssigaretten die gerookt en verbrand worden en de nicotine op zich.
De meeste risico’s van tabak roken zijn niet te wijten aan de nicotine
Veel (ex-)rokers denken dat alleen of vooral nicotine verantwoordelijk is voor tabaksgerelateerde kankers en ernstige cardiovasculaire problemen. Niet dus.
De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) stelde in 2017 dat:
“nicotine, hoewel niet ongevaarlijk, niet direct verantwoordelijk is voor de door tabak veroorzaakte kanker, longziekten en hartziekten die jaarlijks honderdduizenden Amerikanen het leven kosten. De aanpak van de FDA om de verwoestende tol van tabaksgebruik te verminderen, moet geworteld zijn in dit fundamentele inzicht: andere chemische verbindingen in tabak en in de rook die ontstaat bij verbranding, zijn primair verantwoordelijk voor dergelijke gezondheidsschade.”
De blootstelling aan nicotine moet inderdaad onderscheiden worden van de effecten die te wijten zijn aan de andere componenten van tabaksrook.
Nicotine is de chemische stof die ervoor zorgt dat sigaretten verslavend zijn. Nicotinegebruik houdt wel bepaalde gevaren in, maar het gevaar dat samenhangt met de nicotine in tabaksrook is klein in vergelijking met de grote gezondheidsrisico’s die veroorzaakt worden door de duizenden andere chemicaliën in tabaksrook. Veel van die chemicaliën zijn toxisch en kankerverwekkend. Bijna alle gezondheidsschade is aan deze stoffen te wijten, niet aan de nicotine.
Cancer Research UK stelt op zijn site dat er geen goed bewijs is dat vapen kanker veroorzaakt. Rookstoporganisatie ASH-UK schrijft:
“Nicotine, een alkaloïde, is een extreem krachtige drug. Het Royal College of Physicians heeft bevestigd dat de verslaving die nicotine veroorzaakt, gelijkaardig is aandie aan drugs zoals heroïne en cocaïne. Nicotine zit in het vocht van het tabaksblad: wanneer de sigaret wordt aangestoken, verdampt het en hecht het zich aan minuscule druppeltjes in de tabaksrook die de roker inademt. Het wordt zeer snel door het lichaam opgenomen en bereikt de hersenen binnen tien à negentien seconden. Nicotine stimuleert het centrale zenuwstelsel, waardoor de hartslag en de bloeddruk stijgen en het hart dus meer zuurstof nodig heeft. Maar vergeleken met de andere bestanddelen van tabak is nicotine relatief onschadelijk. Pure nicotine kan zelfs veilig worden gebruikt in de vorm van nicotinevervangende therapie (bv. kauwgom, pleisters, zuigtabletten, ...) om mensen te helpen bij het stoppen met roken. Het helpt rokers om te gaan met hun nicotinebehoefte tijdens het minderen of stoppen met roken.”
De wereldvermaarde nicotinewetenschapper Neil Benowitz (University of California, San Francisco) beklemtoont in de lezing ‘The Risk Continuum: nicotine and public health’ (2022) deze belangrijke veiligheidsoverwegingen voor nicotine:
| Verslavend | Zeker |
| Cardiovasculaire ziekten | Waarschijnlijk |
| Toxisch voor de voortplanting | Waarschijnlijk |
| Verstoorde ontwikkeling van de hersenen van adolescenten | Mogelijk |
| Risico op infectieziekten | Mogelijk |
| Kanker | Mogelijk |
| Chronische obstructieve longziekte (COPD) | Onwaarschijnlijk |
(Benowitz, 2022)
De stof nicotine juist inschatten
Nicotine is dus geen onschuldige stof. Maar het is belangrijk om te begrijpen hoe we dit moet ingeschatten. Het ‘waarschijnlijk’ en ‘mogelijk’ in het schema van Benowitz moeten in de juiste context gezien worden, zo gaf de professor aan toen we hem hierover contacteerden. Benowitz merkt op dat de inschatting ‘mogelijk’ voor kanker gebaseerd is op dierstudies die biologische aannemelijkheid rapporteren, maar dat hij niet op de hoogte is van enig bewijs dat nicotine kanker veroorzaakt bij mensen. (Opmerking: dierenonderzoek is waardevol, maar de bevindingen uit deze onderzoeken kunnen niet eenduidig veralgemeend worden naar mensen. Er is bijvoorbeeld twijfel of de gesimuleerde blootstellingsniveaus van dieren aan (e-)sigaretten overeenkomen met het gebruik van (e-)sigaretten door mensen en met de nicotinegehaltes tijdens dat gebruik.)
Benowitz stelt dat zijn inschatting van de risico’s van nicotine er niet toe mag leiden dat het essentiële onderscheid tussen nicotine en gerookte tabak wordt geminimaliseerd. Of dat het beperken van de gezondheidsschade van gerookte tabak door veiliger nicotinegebruik via minder schadelijke nicotineproducten (zie verder) moet worden ontmoedigd bij rokers. De hoofdboodschap blijft: switchen van klassieke tabak naar een veiligere en zuiverdere vorm van nicotine kan de gezondheidsschade aanzienlijk verminderen.
Continuüm van risico’s: van nicotineproducten met een lager risico tot nicotineproducten met een hoog risico
Willen we een risico-inschatting maken van de bestaande nicotineproducten op de (wereld)markt, dan is het concept ‘continuüm van risico’s’ nuttig. Dat continuüm strekt zich uit van nicotineproducten met een (substantieel) lager gezondheidsrisico - de e-sigaret, snus, nicotinezakjes en de medisch erkende nicotinevervangers die bij ons in de apotheek te koop zijn - tot het nicotineproduct met een zeer hoog gezondheidsrisico: tabak die wordt gerookt. De klassieke tabakssigaretten zijn ook de meest verslavende producten.
Over het bestaan van zo’n continuüm is er wereldwijd een vrij brede consensus. Het concept zelf is afkomstig van de Amerikaanse FDA. In 2017 stelde de organisatie te streven naar een regulerend kader dat de beschikbaarheid van potentieel minder schadelijke tabaks- en nicotineproducten vooropstelt voor volwassenen die ze nodig hebben of willen gebruiken. Een kader dat focust op nicotine en innovatie ondersteunt om schadebeperking te promoten. “Dit raamwerk zal erkennen dat het kernprobleem van nicotine niet in de drug zelf ligt, maar in het risico dat samenhangt met het toedieningsmechanisme.” (…) “Om het publiek werkelijk te beschermen, moet de aanpak van de FDA rekening houden met het continuüm van risico’s voor nicotinehoudende producten.”
Benowitz beklemtoont in de hierboven aangehaalde lezing continuüm aan de hand van verschillende slides:
op deze slide wordt de giftigheid van de verschillende nicotineproducten weergegeven, maar ook de afhankelijkheid die ze creëren en het bijbehorende ‘appeal’:
(Benowitz, 2022)
De volgende slide is een weergave van het continuüm van risico’s: van klassieke gerookte tabak die verbrand wordt (linksboven) als meest risicovolle vorm van nicotine-inname, tot nicotinezakjes en medisch erkende nicotinevervangers als minst schadelijke producten (rechtsonder). ‘Heat-not-burn producten’, snus en nicotinezakjes zijn in België niet op de markt. De laatste twee zijn hier zelfs wettelijk verboden. ‘Smokeless tobacco’, zoals snus, is in landen als Zweden en Noorwegen relatief populair. ‘Oral nicotine’ (nicotinezakjes) was kortstondig op onze markt, maar mag in België inmiddels niet meer verkocht worden.
(Benowitz, 2022)
Drie van de meest schadelijke toxische stoffen in gerookte tabak en (sommige) alternatieve nicotineproducten zijn volgens Benowitz: oxiderende chemicaliën, nitrosamines en ‘particulates’ (deeltjes).
Nitrosamines zijn wellicht verantwoordelijk voor longkanker bij het roken van tabak. Maar ‘smokeless tobacco’, dat evenveel nitrosamines bevat, wordt niet gelinkt aan het risico op longkanker. Dat komt volgens de wetenschapper omdat de manier waarop de nicotine wordt gebruikt ook belangrijk is.
Op de volgende slide worden de potentiële giftige stoffen van de verschillende nicotineproducten weergegeven. Het verschil is duidelijk.
| Toxische stof | Sigaretten | Heat-not-burn | E-sigaret | Rookloze tabak (bv. snus) | Orale nicotine (bv. Nicotinezakjes) |
| Nicotine | +++ | +++ | +++ | +++ | +++ |
| Oxiderende chemicaliën | +++ | + | + | 0 | 0 |
Carbon monoxide | +++ | + | 0 | 0 | 0 |
| Tabaksspecifieke nitrosaminen | +++ | + | 0 | +++ | 0 |
| Polycyclische aromatische koolwaterstoffen & andere cancerogenen | +++ | + | 0 | + | 0 |
| Vluchtige organische stoffen | +++ | + | + | 0 | 0 |
| Particulates | +++ | ++ | ++ | 0 | 0 |
| Metalen | ++ | + | + | + | 0 |
0 = niet aanwezig + = aanwezig ; +++ = sterk aanwezig
(Benowitz, 2022)
Hoge Gezondheidsraad erkent verschil tussen gerookte tabak en nicotine
Ook de Hoge Gezondheidsraad (HGR) stelt in een advies uit 2022 over de e-sigaret dat er een verschil is tussen nicotineproducten met een hoog risico en de e-sigaret, een product waarvan het risico als “substantieel minder schadelijk wordt ingeschat dan roken.” (p. 1)
De HGR pleit er in dit advies voor om in te zetten op het ontmoedigen van roken, maar ook op het ontraden van vapen en ander nicotinegebruik. Maar met deze nuance: het ontmoedigen van alternatief nicotinegebruik (e-sigaret) mag het hoofddoel – sterker inzetten op de daling van tabaksgebruik – niet in het gedrang brengen. De strijd tegen tabak is immers urgenter.
“De e-sigaret moet worden gezien als een tijdelijk middel om volledig met roken te stoppen en, bij voorkeur, om daarna ook te stoppen met vapen. Tenzij het risico bestaat dat de vaper dan weer zou gaan roken.” (p. 7)
In het advies staat ook:
“Voor sommige rokers is het beter om te stoppen met hulp van een nicotinevervangmiddel (Nicotine replacement therapy of NRT) of door een e-sigaret met nicotine te gebruiken, zelfs op langere termijn indien nodig, dan wel het risico te lopen opnieuw te beginnen met het roken van tabak.” (p. 8)
In een recenter HGR-advies over de e-sigaret (2025) wordt bevestigd dat er een verschil is tussen roken en vapen, maar in voorzichtigere bewoording:
“Volgens de huidige kennis is de e-sigaret bij tijdelijk gebruik (< 1 jaar) minder schadelijk dan het roken van tabak. De e-sigaret produceert geen teer of koolmonoxide, twee van de meest schadelijke componenten van tabaksrook.” (p. 7)
De roker moet uiteindelijk zelf een geïnformeerde keuze kunnen maken op basis van correcte informatie over gerookte tabak en andere nicotineproducten en een berekende inschatting van de verschillende gezondheidsrisico’s van al deze producten.
Ons advies voor volwassen rokers
- Maak het onderscheid tussen de verschillende nicotineproducten ook echt, want het gezondheidsrisico kan aanzienlijk verschillen.
- Gebruik alle nicotineproducten slechts gedurende een beperkte tijd, met uitzondering van deze die bij de apotheek te koop zijn en dienen om te stoppen met roken.
- Gebruik de e-sigaret en nicotinevervangers van de apotheek - de twee enige nicotineproducten die, naast tabak, op onze markt te koop zijn – in de eerste plaats als middel om te stoppen met het roken van tabak, want dat is onmiskenbaar de meest schadelijke en dodelijke vorm van nicotinegebruik.