Bekrachtiging

Theoretische onderbouwing Subtypes Vergelijkbare/aanvullende technieken Hoe pas je deze techniek toe? Inspirerende voorbeelden

Meer info over deze techniek

Theoretische onderbouwing

De principes van bekrachtiging zijn gebaseerd op de Theories of Learning, zoals ontwikkeld binnen het behaviorisme door onder andere Skinner (1953) en verder uitgewerkt door Kazdin (2012). Zij zien gedrag als iets dat wordt beïnvloed door de gevolgen die na het gedrag optreden. Als een bepaald gedrag iets positiefs oplevert, is de kans groter dat je dit gedrag in de toekomst herhaalt. Bij bekrachtiging kan er ook wel habituatie (gewenning aan bekrachtiging) optreden, waarbij de beloningswaarde van de bekrachtiging afneemt na herhaaldelijke blootstelling. Dit is gunstiger dan bij een beloning, waarbij de effectiviteit na verloop van tijd afneemt en de motivatie vermindert.

Kazdin (2012) benadrukt dat beloningen (wat een vorm van bekrachtiging is) het meest effectief zijn wanneer ze consequent en op het juiste moment (kort na het gedrag in kwestie) worden gegeven. Het beloningssysteem moet bovendien goed aansluiten bij de situatie en de persoon. Niet alleen tastbare beloningen (zoals geld of cadeaus) werken goed, ook sociale bekrachtiging (zoals complimenten of aandacht geven) en het gevoel van voldoening kunnen gedrag op lange termijn versterken en helpen vol te houden.

Daarnaast benadrukt Kelder et al. (2015) dat bekrachtiging een cruciale rol speelt in gezondheidsbevordering. Hun onderzoek naar sociale beïnvloeding laat zien dat bekrachtiging door observatie (= vicarious reinforcement), waarbij mensen leren door te zien hoe anderen worden beloond, een sterke impact heeft op gedragsverandering. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in klaslokalen, waar leerlingen die merken dat hun klasgenoot wordt beloond voor aandachtig gedrag zelf ook meer betrokken raken.

Subtypes/kenmerken van de techniek

Positieve bekrachtiging is het toevoegen van een aangename ervaring om gewenst gedrag te versterken, zoals het geven van aandacht, complimenten of materiële beloningen.
Negatieve bekrachtiging is het wegnemen van een onaangename ervaring om gewenst gedrag te stimuleren, zoals het verminderen van werkdruk voor medewerkers die meedoen aan welzijnsprogramma’s.

Vergelijkbare technieken

Beloning is een specifieke vorm van bekrachtiging en gaat om het expliciet koppelen van een positief gevolg (bv. sociale of materiële beloningen) aan het stellen van een specifiek gedrag. Het verschil met bekrachtiging gaat om het voorwaardelijke karakter bij beloning: de beloning volgt enkel als het afgesproken gedrag effectief wordt gesteld.
Feedback: waarderende feedback kan worden gezien als een vorm van bekrachtiging omdat het een belonend effect kan hebben en gewenst gedrag kan versterken.

Aanvullende technieken

Deconditionering zorgt ervoor dat ongewenst gedrag niet meer wordt beloond, waardoor mensen dit gedrag minder aantrekkelijk vinden. Dit kan gebruikt worden als aanvulling op het bekrachtigen van gewenst gedrag.
Straffen is een techniek waarbij (ongewenst) gedrag wordt ontmoedigd door er een negatieve consequentie aan te koppelen. Dit kan een aanvulling zijn op het bekrachtigen van gewenst gedrag.
Zelfmonitoring van gedrag houdt in dat iemand actief specifiek gedrag registreert. Dit kan bekrachtigend werken doordat men zich bewust wordt van het gedrag en hierdoor gemotiveerder raakt om te veranderen. Ook het registreren van ongewenst gedrag kan inzicht en motivatie voor gedragsverandering vergroten.
Doelen stellen, gradueel taken opbouwen en op maat werken zijn technieken die bekrachtiging effectiever en betekenisvoller kunnen maken, zeker als de bekrachtiging komt in de vorm van concrete beloningen die intrinsieke motivatie mogelijk kunnen ondermijnen:
- Doelen stellen houdt in dat je samen duidelijke, haalbare doelen formuleert. Dit helpt om de beloning te koppelen aan iets concreets en motiverends, en versterkt het gevoel van richting en autonomie.
- Gradueel taken opbouwen betekent dat je gedrag opsplitst in kleine, haalbare stappen. Zo kunnen ook tussentijdse inspanningen beloond en gewaardeerd worden en voorkom je dat mensen die het einddoel nog niet bereikten, afhaken.
- Maatwerk houdt in dat je inspeelt op de noden, voorkeuren en context van de persoon. Dit zorgt ervoor dat zowel het gedrag als de beloning relevant aanvoelen. Het vergroot ook de kans op duurzame gedragsverandering.

Hoe pas je deze techniek toe?

Individueel – In groep Open Close

Individueel: tijdens individuele sessies kan bekrachtiging worden ingezet om gewenst gedrag te versterken door middel van materiële (geld, cadeaubon, korting) of sociale beloningen (aandacht, aanmoediging, positieve feedback). Je kan bekrachtigen elke keer het gedrag wordt gesteld (= continue bekrachtiging) of slechts af en toe, op onregelmatige of geplande momenten (= intermittent bekrachtiging, een vorm van partiële bekrachtiging waarbij beloningen bijvoorbeeld pas volgen na elke derde keer, of op willekeurige momenten). Er kan ook gebruik gemaakt worden van een kansmechanisme: wanneer het gewenste gedrag wordt vertoond, krijgt men de kans om een beloning (bv. verbale aanmoediging of iets materieel) te trekken.
Bijvoorbeeld: een gezondheidscoach helpt een cliënt die probeert meer te bewegen. De coach moedigt de cliënt aan met verbale bekrachtiging na elke succesvolle week waarin het bewegingsdoel is bereikt: "Je hebt je doel van 7.000 stappen per dag deze week gehaald, fantastisch. Wat heeft je gemotiveerd om door te zetten?" Naast directe verbale bekrachtiging kan de cliënt ook aangemoedigd worden om zichzelf te bekrachtigen, bijvoorbeeld door na vier succesvolle weken een kleine traktatie in te plannen.
In groep: bekrachtiging werkt ook binnen sociale settings door sociale erkenning, groepsbeloningen of indirecte bekrachtiging (bekrachtiging door observatie), waarbij deelnemers elkaar zien slagen en daardoor extra motivatie krijgen.
Bijvoorbeeld: als kinderen zien hoe hun zusjes of broertjes bekrachtigd worden met een compliment en een sticker na het poetsen van hun tanden, zullen ze zelf ook gemotiveerder zijn om dit te doen (“Ikke ook!”). Of bijvoorbeeld een team verpleegkundigen binnen een woon- en zorgcentrum dat in de bloemetjes wordt gezet met een traktatie na het bereiken van hun doel om het aantal valincidenten met 10% te verminderen na zes maanden gerichte inzet op valpreventie.

Fysiek – Digitaal Open Close

Mondeling – Schriftelijk Open Close

Bijkomende richtlijnen Open Close

Maatwerk: kies een vorm van bekrachtiging die past bij de persoon of groep. Sommigen reageren sterker op sociale erkenning, anderen op tastbare beloningen. Stel dat iemand niet meteen gemotiveerd is voor het gewenste gedrag, dan kan je nagaan wat voor die persoon wél relevant is, en samen zoeken naar een betekenisvolle koppeling.
Bijvoorbeeld: een jongere die weinig interesse toont in bewegen, maar wél belang hecht aan mentale rust of beter slapen, kan gemotiveerd raken als beweging wordt gelinkt aan ontspanning of slaapkwaliteit. Door te vertrekken vanuit de eigen leefwereld wordt het gedrag zinvoller én persoonlijker bekrachtigd. Bijvoorbeeld als de bekrachtiging bestaat uit waardebonnen, dan kiest de persoon zelf waar die voor spaart.

Variatie in bekrachtiging: om habituatie (= gewenning aan bekrachtiging) te voorkomen, is het belangrijk om te variëren door verschillende types bekrachtiging (sociaal, materieel, intrinsiek) af te wisselen.
Bijvoorbeeld: een schoolteam kan afwisselend beloond worden met bedanking op sociale media, een verrassing of extra materiaal.

Indien de bekrachtiging in de vorm van een contingente beloning voorkomt:

Let erop dat de beloning toegankelijk is voor iedereen en niet afhangt van factoren buiten iemands (onmiddellijke) controle. Zo is het bijvoorbeeld niet wenselijk om als beloning een dure uitstap te organiseren waarvoor deelnemers zelf moeten betalen; mensen met beperkte financiële middelen zouden dan uitgesloten worden. Let er ook op dat de beloning niet-sanctionerend werkt voor wie het gewenste gedrag (nog) niet vertoont, want dit kan leiden tot weerstand of demotivatie. Bijvoorbeeld: in een klas kan het demotiverend zijn als enkel de 'beste' leerlingen extra speel- of computerwerktijd krijgen, terwijl anderen systematisch worden uitgesloten. Door eerder inzet, participatie of groei te belonen – zoals inspanning bij het oefenen of het tonen van volgehouden motivatie – verlaag je het risico op uitsluiting en ondersteun je het leereffect voor iedereen.
Ondersteun ook de autonome motivatie. Volgens de zelfdeterminatietheorie kan dit door in te spelen op drie basisbehoeften: autonomie, verbondenheid en competentie. Autonomie ondersteun je door mensen inspraak of keuzevrijheid te geven, bijvoorbeeld door hen te laten kiezen hoe ze hun vooruitgang willen vieren of welke vorm van erkenning bij hen past. Ook het verduidelijken van het waarom achter het gewenste gedrag en een betekenis vinden die voor hen relevant is, helpt om de motivatie van binnenuit te versterken. Verbondenheid versterk je door oprechte aandacht te geven: toon interesse in hoe iemand iets heeft aangepakt, luister actief en creëer een warme, waarderende sfeer. Competentie bevorder je door haalbare doelen samen op te stellen, niet alleen het eindresultaat maar ook de inspanning onderweg te waarderen, en regelmatige, positieve feedback te geven over vooruitgang. Door deze basisbehoeften actief te ondersteunen, wordt bekrachtiging effectiever en draagt ze bij aan duurzamere gedragsverandering.

Inspirerende voorbeelden

Fitcoins

Een goed voorbeeld van een app die digitale beloningen inzet om gezond gedrag te stimuleren, is Fitcoins. Deze app beloont gebruikers met digitale spaarpunten, genaamd 'Fitcoins', voor het deelnemen aan gezonde activiteiten zoals wandelen, fietsen of het volgen van workshops. De verdiende Fitcoins kunnen worden ingewisseld voor diverse beloningen, zoals cadeaubonnen, sportartikelen of deelname aan welzijnsprogramma's. Dit systeem maakt gebruik van contingente beloning, waarbij specifieke gezonde gedragingen direct worden beloond, wat de motivatie en betrokkenheid van gebruikers verhoogt.

Mondzorg

In Vlaanderen werkt het mondzorgtraject volgens het principe van (negatieve) bekrachtiging: wie elk jaar op controle gaat bij de tandarts, krijgt het jaar nadien een hogere terugbetaling voor tandzorg. Met andere woorden de te betalen opleg (iets onaangenaam) voor een tandartsbezoek wordt verlaagd wanneer het gedrag (een tandartsbezoek het jaar ervoor) wordt gesteld. Hierdoor worden mensen gestimuleerd om jaarlijks preventief op controle te gaan.

Referenties

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The new psychology of success. New York: Random House.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "what" and "why" of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268. https://doi.org/10.1207/S15327965PLI1104_01
Evans, I. (2001). Reinforcement, Principle of. Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 12999–13002. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-097086-8.21051-9
Kazdin, A. E. (2012). Behavior Modification in Applied Settings. Waveland Press.
Kelder, S. H., Hoelscher, D. M., & Perry, C. L. (2015). Social cognitive theory and health behavior. In Glanz, Rimer, & Viswanath (Eds.), Health Behavior and Health Education: Theory, Research, and Practice.
Landry, E. (2019). Positive Reinforcement as a Method to Encourage Behavioral Modification. The FASEB Journal, 33. https://doi.org/10.1096/fasebj.2019.33.1_supplement.738.16
Murphy, E., McSweeney, F., Smith, R., & McComas, J. (2003). Dynamic changes in reinforcer effectiveness: Theoretical, methodological, and practical implications for applied research. Journal of Applied Behavior Analysis, 36(4), 421–438. https://doi.org/10.1901/JABA.2...
Richman, D., Barnard‐Brak, L., Grubb, L., Bosch, A., & Abby, L. (2015). Meta-analysis of noncontingent reinforcement effects on problem behavior. Journal of Applied Behavior Analysis, 48(1), 131–152. https://doi.org/10.1002/jaba.189
Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. New York: Macmillan.

Auteur: Amaryllis Laenen en Sara Kindt (Howest) met medewerking van de werkgroep gedragsinzichten

Drijfveren

Reflectieve drijfveren

Eigen-effectiviteit

Attitudes

Uitkomstverwachting

Automatische drijfveren

Behoeften en verlangens

Gewoonten

Associaties

Context

Sociaal-culturele context

Sociale normen