“Wees niet bang van verdriet, het is niet erg om droevig te zijn”
Niet iedereen krijgt de kans om afscheid te nemen van een geliefde. Presentatrice Evi Hanssen kon dat wel, want haar mama Arlette overleed pas op 14 maart 2023, twee jaar nadat ze te horen kreeg dat ze ongeneeslijk ziek was. “Het geeft me tot op vandaag veel voldoening dat we haar hebben kunnen laten sterven zoals zij dat wilde”, zegt Evi, die bij Allerheiligen nog eens extra stilstaat bij het rouwproces dat ze doormaakt.
Hoe mooi de bouwblokken van de geluksdriehoek soms ook in elkaar passen, er komt altijd wel een moment waarop ze ruw door elkaar worden geschud. Bij Evi Hanssen was dat in 2021 toen haar mama, Arlette, te horen kreeg dat ze borstkanker had. Genezen was niet meer mogelijk, want de kanker was uitgezaaid naar lever en botten. Ze kreeg wel nog chemotherapie, maar daar besloot ze na een maand mee te stoppen. “Ze wou niet koste wat het kost medicatie blijven nemen”, zegt Evi, die het verhaal van haar mama neerschreef in ‘Traag naar de hemel’. “Ze heeft na de diagnose nog bijna twee jaar een mooi leven gehad, haar ziekbed heeft maar een maand geduurd. We hebben nog heel veel fijne momenten beleefd, nog heel veel gelachen. Het leven stopt pas als je dood bent. Ik vind het mooi dat ik mama haar leven helemaal heb zien afronden.”
Hoe heb je dat proces van afscheid nemen ervaren?
“Ik vond het een enorme verrijking. Ik heb na haar dood nooit gedacht: had ik dit nog maar gezegd... Alles wat ik kon zeggen, is gezegd. Alles wat ik kon doen, is gedaan. En dat is een geschenk dat niet iedereen gegeven is. Daarom zou ik ook willen aanraden om niet te wachten met je afscheidsbrief tot die persoon dood is. Ik heb de mijne nog kunnen afgeven en mijn mama heeft daarop gereageerd. Dat was heel fijn, want als alles gezegd is, komt er heel veel ruimte vrij om gewoon samen te zijn en de liefde te voelen.”
“Mama wilde bewust sterven, omringd door vrienden en familie. Dat was ons streven”
Evi Hanssen
Wat was voor jou belangrijk bij het afscheid?
“Dat de wensen van mijn mama werden gerespecteerd. Zij wou alles heel bewust beleven. Zo hebben we samen een podcast opgenomen waarin we praatten over haar leven, maar ook over haar begrafenis. Dat was haar manier om om te gaan met haar eigen dood. En wij zijn haar daar als kinderen gewoon in gevolgd. Ze wilde bijvoorbeeld niet in een coma belanden, ze wilde bewust sterven, omringd door vrienden en familie. Dat was ons streven. En het geeft, zelfs nu nog, veel voldoening dat we daarin geslaagd zijn, dat we haar hebben kunnen laten sterven zoals zij wou.”
Moest je daarvoor je eigen gevoelens niet opzijzetten?
“Ik heb geleerd dat verdriet niet erg is. Verdriet is verdriet, het is gewoon een emotie zoals ook blijdschap dat is. Maar mensen zijn bang van verdriet. Iedereen zegt bij een overlijden ook altijd ‘veel sterkte’: niet verdrietig zijn, sterk zijn! Waarom eigenlijk? En nee, verdrietig zijn is niet leuk. Maar het is niet omdat iets niet leuk is dat het niet mag bestaan. Ik heb het leren toelaten. Ik herinner me wel nog goed het moment waarop mama me vertelde dat ze opnieuw borstkanker had. Ik was daar echt kapot van en ik vroeg me meteen af: mag ik nu al wel verdrietig zijn? Want ze had nog jaren kunnen leven, en dat zijn dan wel heel veel dagen, weken en maanden om op voorhand droevig te zijn. Nu vind ik het absurd dat ik dat heb gedacht. Want je mag áltijd verdrietig zijn. En verdriet gaat ook over, hè.”
“Dat sociaal netwerk is heel belangrijk, maar je moet het wel willen zien en het willen gebruiken”
Evi Hanssen
Waar of bij wie heb je steun gevonden?
“Ik was aangenaam verrast door de palliatieve zorg. Ik denk dat weinig mensen weten dat je niet halfdood moet zijn voor je daar beroep op kan doen. Vanaf het moment dat je weet dat je ongeneeslijk ziek bent, kan je hun hulp inschakelen. En dat is dan niet alleen met thuisverpleging, ze helpen je bijvoorbeeld ook met allerlei paperassen en ze beantwoorden alle vragen over sterven op een heel eerlijke manier. Daar hebben we veel aan gehad. En aan mijn familie natuurlijk. We vonden steun bij elkaar. Bij mijn man, mijn kinderen, mijn vijf broers en zussen. Dat sociaal netwerk is heel belangrijk, maar je moet het wel willen zien en het willen gebruiken. Mijn mama had ook een WhatsApp-groep gemaakt voor enkel haar kinderen en daarin hield ze ons op de hoogte van haar toestand, van de keuzes die ze maakte. Daar vonden we elkaar. Maar hoe goed je ook omringd bent, het maakt je verdriet niet minder heftig. En uiteindelijk moet je er toch zelf mee aan de slag.”
Je mama was heel open over haar ziekte. Heeft dat geholpen?
“Dat was haar missie. Ze zei altijd: ‘Iederéén gaat dood. Moet ik mij schamen omdat ik kanker heb? Omdat ik doodga?’ Ze vond dat helemaal geen taboe. En terecht. Want wat wij hebben meegemaakt, is heel erg standaard, hè. Ik ben een volwassen vrouw, mijn mama was 75, ze kreeg kanker en ging dood… zo’n overlijden komt in zowat elke familie voor. Ik vind het heel gek dat mensen zelfs hierbij al opkijken als je daar open over bent.”
Hoe ben je omgegaan met het rouwproces?
“Ik heb veel gehad aan wat de zus van mijn mama zei: als ik voel dat ik iemand mis, laat ik dat gevoel gewoon komen. Mensen zijn geneigd om op zo’n moment snel iets te gaan doen, zodat ze afgeleid zijn en het verdriet kunnen wegduwen. Maar eigenlijk is het veel beter om het gewoon toe te laten. Dan gaat dat moment sneller voorbij. Ik heb bovendien gemerkt dat je dan meestal ook eindigt met een kleine glimlach. Want waarom heb je verdriet? Omdat je het zo leuk hebt gehad met die persoon. Je put troost uit de mooie herinneringen en je bent dankbaar voor wat geweest is.”
“Ik heb mezelf bij haar dood voorgenomen om toch heel veel plezier te blijven maken. Want mensen denken nogal eens dat als ze een dierbare verliezen, ze nooit meer vrolijk mogen zijn”
Evi Hanssen
Een overlijden kan iemand helemaal onderuithalen. Was dat ook bij jou het geval?
“Nee, waarschijnlijk omdat het een aangekondigde dood was. Ik vergelijk het vaak met kinderen leren fietsen. Je loopt er eerst naast, dan geef je hen een duw en rijden ze twintig, dertig meter, tot ze vallen. Maar ondertussen hebben ze genoeg zelfvertrouwen om weer op hun fiets te kruipen. Dat heeft mama gedaan: ze heeft tijdens haar afscheid naast ons gelopen en ons een duw gegeven, waardoor wij wisten: ik kan het, ik kan leven zonder moeder.”
En tegelijk gelukkig zijn?
“Ja, zeer zeker. Ik heb mezelf bij haar dood voorgenomen om toch heel veel plezier te blijven maken. Want mensen denken nogal eens dat als ze een dierbare verliezen, ze nooit meer vrolijk mogen zijn. Maar daar heb ik mezelf altijd voor behoed. Omdat ik de eindigheid van zo nabij heb meegemaakt, zie ik nu ook veel harder de waarde van het leven in.”
“Ik ben beter voor mezelf gaan zorgen. Ik besef nu nog harder dat een gezonde geest en een gezond lichaam echt wel samengaan”
Evi Hanssen
Op welke manier?
“We worden geboren en we gaan dood. Wat we in de tussentijd doen, moeten we helemaal zelf invullen. En hoe we met successen en met tegenslagen omgaan, ligt bij onszelf. Als je zin wil geven aan je leven, moet jij en niemand anders, daarmee aan de slag.”
Kijk je nu anders tegen je eigen leven aan?
“Het is niet dat ik nu ook bang ben om borstkanker te krijgen, maar ik ben wel beter voor mezelf gaan zorgen. Ik wandel meer en ik ben aan krachttraining beginnen doen. Ik zet ook regelmatig muziek op om wat te dansen. Ik besef nu nog harder dat een gezonde geest en een gezond lichaam echt wel samengaan. Tijdens de moeilijkste momenten met mijn moeder heb ik écht gevoeld dat je je geest krachtiger kan maken door je lichaam goed te verzorgen. En daarnaast probeer ik niet meer te veel energie te verspillen aan dingen waar ik toch niks aan kan veranderen.”
“Als klein meisje was het idee dat mijn mama dood zou gaan het allerergste wat mij kon overkomen. En nu is dat gebeurd en sta ik toch nog altijd overeind”
Evi Hanssen
Kan je een rouwproces eigenlijk ooit afsluiten, denk je?
“Nee. Ik denk dat dat altijd blijft. Ik wíl het ook niet afsluiten, want mijn moeder is hier wel geweest, en ze zal hier altijd geweest zijn. Ze overleed net voor ik 45 werd, in het midden van mijn leven dus. Ik ben aan de tweede helft begonnen zonder mijn moeder, ik vind dat eigenlijk wel symbolisch. Als klein meisje was het idee dat mijn mama dood zou gaan het allerergste wat mij kon overkomen. En nu is dat gebeurd en sta ik toch nog altijd overeind. Het is fijn om te weten dat ik zo veerkrachtig ben. Zoals een vriendin het ooit zei: ik ben een echte lever.”
Doe je iets bijzonders op Allerheiligen?
“Nee. Ik heb mijn eigen onverwachte herdenkingsmomenten. Er zijn dagen dat ik veel vaker aan mama denk en dat ik haar dichterbij voel dan anders. Ik heb een schoteltje met haar foto en haar assen op. Dat staat in een hoekje, maar in de periodes dat ik wat ziek ben of me kwetsbaarder voel, verhuist dat naar de tafel. Er zijn ook dagen dat ik vaker dingen aan haar schrijf in mijn dagboek of dat ik vaker over haar droom. Dat gaat in golven. Dat zijn mijn Allerheiligenmomentjes.”
Meer verhalen over rouwen en afscheid nemen vind je op geluksdriehoek.be.
De podcast van Evi en haar mama kan je hier beluisteren.
Credit foto’s: grote foto ©Dirk Alexander, foto bij de quotes ©Feriet Tunc