Veerkracht: wat en hoe?
Je mentaal welbevinden is dynamisch: je voelt je niet ‘vanzelf’ goed in je vel of gelukkig. Door op regelmatige basis aandacht te besteden aan de drie bouwblokken van geluk, kom je al een heel eind.
Maar er zijn kapers op de kust! Ons mentaal welbevinden wordt geregeld bedreigd door interne en externe factoren. Veranderingen, stress of tegenslagen kunnen ons uit evenwicht brengen. Hoe sterk je uiteindelijk uit balans geraakt, hoe sterk je te lijden hebt onder druk, veranderingen en tegenslagen hangt af van hoe veerkrachtig je op dat moment bent.
Wat is veerkracht?
Veerkracht is het proces waarin iemand zich op een positieve manier aanpast aan stress of tegenslag die hem of haar potentieel uit evenwicht brengt, en waardoor het functioneren en het mentale welbevinden behouden of herwonnen wordt. Dit proces komt tot stand door op een effectieve manier persoonlijke hulpbronnen en hulpbronnen uit de omgeving te mobiliseren.
(Soyez et al., 2023)
Veerkracht is een omvattend en erg ingewikkeld begrip. Op basis van een uitgebreide literatuurstudie en een focusgroepbevraging, ontwikkelden we een conceptueel model voor veerkracht (Soyez et al., 2023).
Hoe werkt het veerkrachtproces?
Veerkracht vervult twee belangrijk functies in het behouden van ons mentaal welbevinden.
- Ten eerste vormt het een buffer tegen stressoren en moeilijke ervaringen.
- Ten tweede zorgt veerkracht voor herstel van je mentaal welbevinden wanneer dit een deuk kreeg: het zorgt dat je kan ‘terugveren’ na tegenslagen.
We kunnen dit het best illustreren aan de hand van een springveer.
Het gewichtje stelt een tegenslag voor. Deze tegenslag zal op je wegen en zal impact hebben op je functioneren (de veer).
De bufferfunctie van veerkracht zal mee bepalen hoe sterk de impact van de tegenslag op je mentaal welbevinden is en met ander woorden: hoe ver de veer inzakt.
Op een bepaald moment zakt de veer niet verder in. Dit is de maximale impact van de gebeurtenis (of van het gewichtje op de veer).
Na dit kantelpunt zal de veer terugveren.
We spreken over veerkracht wanneer de veer terug tot op het oorspronkelijke niveau komt (herstel) of zelfs hoger uitkomt (groei).
Je functioneren of mentaal welbevinden is met andere woorden hersteld.
Zowel interne als externe hulpbronnen kunnen het veerkrachtproces ondersteunen.
Interne hulpbronnen gaan over vaardigheden, probleemoplossend vermogen, copings skills...
Externe hulpbronnen gaan over je sociaal netwerk, toegang tot ondersteuning...
Soms lukt het terugveren (tijdelijk) niet meer. Als je bijvoorbeeld een heel heftige ervaring meemaakt of wanneer een tegenslag (hoe klein ook) de ‘druppel’ is omdat je al zo veel andere tegenslagen kende. In die gevallen gaat het terugveren moeilijk, of blijft je veer zelfs ingedrukt. Op zo’n moment is extra ondersteuning cruciaal.
Hoe bouw je aan meer veerkracht?
Tegenslagen ervaren?
In zekere zin zijn veerkracht en moeilijkheden, tegenslag of stress onlosmakelijk met elkaar verbonden. Iemands veerkracht wordt pas zichtbaar op het moment dat hij of zij geconfronteerd wordt met stress of tegenslagen. Bovendien kun je alleen veerkrachtiger worden door met stress en tegenslagen te leren omgaan. Dit werd bijvoorbeeld aangetoond in een langdurige, grootschalige studie uitgevoerd door Seery en collega’s. Mensen die enige tegenslag ervaren hadden in hun leven, rapporteerden over het algemeen een betere mentale gezondheid dan mensen die veel tegenslagen te verwerken kregen, maar ook dan mensen die geen tegenslagen kenden. De eerste groep mensen had minder last van negatieve stress en een hogere levenstevredenheid. En ze bleken ook veerkrachtiger: ze ondervonden minder negatieve impact van recente tegenslagen.
Het ‘kunnen’ ervaren van tegenslagen is dus één voorwaarde om veerkracht op te bouwen. Uiteraard betekent dit niet dat je jezelf aan traumatische gebeurtenissen moet gaan blootstellen of dat je moet ontkennen dat tegenslagen ook negatieve gevolgen kunnen hebben op je mentaal welbevinden. Het geeft wel de hoopvolle boodschap dat mensen niet noodzakelijk alleen negatief getekend worden door het meemaken van tegenslagen, en er zelfs sterker uit kunnen komen (zie ook Keinan, Shrira, & Shmotkin, 2012).
Veerkrachtvaardigheden
Om het hoofd te bieden aan die tegenslagen, zijn er in de eerste plaats enkele vaardigheden nodig. Heel wat vaardigheden of competenties die belangrijk zijn om ons mentaal welbevinden te versterken, dragen ook bij tot meer veerkracht. Drie van deze vaardigheden zijn in het bijzonder belangrijk gebleken: ‘emotie- en stressregulatie’, ‘flexibiliteit’ en ‘het omgaan met tegenslagen’ . Door deze vaardigheden te trainen leer je geleidelijk aan wat helpend kan zijn en wat niet. Je ontwikkelt vertrouwen dat, wanneer er zich iets voordoet, je er wel uit zal geraken. Maar vaardigheden alleen zijn niet voldoende! Ook de context
of omgeving speelt een rol.
Is veerkracht aangeboren?
Nature en nurture
Een deel van ieders veerkracht wordt bepaald door de biologie en is dus genetisch bepaald. Ook ervaringen tijdens de kindertijd spelen een belangrijke rol en bepalen voor een stuk onze persoonlijkheid en hoe we in het leven staan. Dat zal maar beperkt kunnen veranderen in de volwassenheid. Maar eigenlijk zegt dat niet zo veel. Zoals we hierboven aanhaalden, kun je een aantal vaardigheden trainen om je veerkrachtiger te maken. En de wisselwerking met de context is even belangrijk.
Stresserende gebeurtenissen
De aard, omvang en duur van de gebeurtenissen en stressoren die je meemaakt spelen een rol. Sommige gebeurtenissen hebben bijvoorbeeld een heel grote impact; andere stressoren kun je moeilijk in je eentje wegwerken. Ze zijn omvattend en chronisch aanwezig, waardoor mensen er voortdurend mee geconfronteerd worden. Leven in een minder bevoorrechte sociale positie is bijvoorbeeld zo’n chronische stressor. We weten dat slechtere sociaaleconomische levensomstandigheden leiden tot meer frequente en ernstigere gezondheidsproblemen, ook op het vlak van geestelijke gezondheid.
Mensen die geconfronteerd worden met gebeurtenissen met een zeer sterke impact of met chronische stressoren, zullen minder veerkrachtig kunnen reageren wanneer ze geconfronteerd worden met andere stressoren. Dit komt doordat deze gebeurtenissen bovenop een situatie komen waarin al andere determinanten aanwezig zijn die de geestelijke gezondheid kunnen schaden, zoals werkloosheid (waarbij niet alleen het inkomen een rol speelt, maar bijvoorbeeld ook je identiteit en je status) of eenzaamheid.
Daarnaast is de mate waarin je veerkracht kunt tonen ook sterk afhankelijk van de mate waarin de context ‘veerkrachtbevorderend’ is en dus als hulpbron kan dienen. Sommige omgevingen of contexten zijn zélf een continue bron van stress, waardoor ze de individuele veerkracht ondermijnen.
Veerkrachtig zijn en blijven betekent dus voortdurend verschillende hulpbronnen ontwikkelen en zoeken, zowel individueel als in je omgeving, zodat je de juiste competenties kan inzetten wanneer nodig, afhankelijk van de situatie.