Zet de e-sigaret jongeren aan tot roken?
De ‘gateway hypothese’ onderzoekt of er een causaal verband is tussen beginnen vapen (zonder roker te zijn) en in een latere fase beginnen roken en regelmatige roker worden (terwijl de jongere zonder starten met vapen niet zou beginnen roken zijn of geen regelmatige roker zou geworden zijn). Onze conclusie: er bestaat een evidente relatie en correlatie tussen vapen en roken bij jongeren, maar een eenvoudig causaal verband tussen de twee kan niet wetenschappelijk onderbouwd worden. De werkelijkheid is een stuk complexer.
Samenhang tussen vapen en roken bij jongeren
Er is een samenhang tussen vapen en roken bij jongeren, dat blijkt onder meer uit de Leerlingenbevraging van het Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (VAD). Jongeren die meer roken, gebruiken ook meer de e-sigaret. En omgekeerd, want het gaat in twee richtingen. Uit de resultaten van schooljaar 2021-2022 blijkt dat er een duidelijk verschil is in vapegedrag tussen leerlingen uit de A-stroom en leerlingen uit de B-stroom en tussen de onderwijsvormen. Net als bij roken dus. Uit dit rapport blijkt ook dat twee derde van de leerlingen die al e-sigaretten gebruikten voordien tabak hebben gerookt.
Hou rekening met de complexiteit van risicogedrag en omgevingsfactoren
Een verklaring voor de samenhang tussen vapen en roken bij jongeren is mogelijk vanuit de ‘common liability’-theorie. Dat betekent dat de samenhang er is omdat dezelfde risicofactoren bij beide (en bij nog ander risicogedrag) meespelen. E-sigaretgebruik concentreert zich zo meer bij jongeren die al gerookt hebben of die zouden gaan roken, als ze de e-sigaret niet hadden.
In onderzoek van Sooyong & Selya (2020) werd het effect onderzocht van ‘ooit e-sigaretgebruik op ooit roken’, ‘ooit e-sigaretgebruik op huidig roken’, ‘huidig e-sigaretgebruik op ooit roken’ en ‘huidig e-sigaretgebruik op huidig roken’. Er werd daarbij gekeken naar 14 risicofactoren die mogelijk samenhangen met roken en vapen, zoals alcoholgebruik en druggebruik en het hebben van vrienden die roken.
Conclusie: “E-cigarette use does not appear to be associated with current, continued smoking. Instead, the apparent relationship between e-cigarette use and current conventional smoking is fully explained by shared risk factors, thus failing to support claims that e-cigarettes have a causal effect on concurrent conventional smoking among youth. E-cigarette use has a remaining association with lifetime cigarette smoking after propensity score adjustment; however, future research is needed to determine whether this is a causal relationship or merely reflects unmeasured confounding.” E-sigaretgebruik wordt niet geassocieerd met huidig (= blijven) roken van sigaretten. De relatie tussen de twee kan volgens dit en ander gelijkaardig onderzoek volledig verklaard worden vanuit gezamenlijke risicofactoren. Er is geen causaal effect van e-sigaretgebruik op huidig sigaretten roken bij jongeren. Ooit-e-sigaretgebruik en huidig e-sigaretgebruik verhogen wel nog de kans op het ooit-roken van een klassieke sigaret (maar bijkomend onderzoek is nodig om uit te maken of het hier over een causaal verband gaat). Eenvoudig samengevat: vapen verhoogt de kans dat tieners ook sigaretten zullen proberen, maar niet dat ze (regelmatige) rokers worden.
Een studie van University College London concludeert dat “e-cigarettes are not a substantial gateway to smoking for young people”. In de VS nam het aantal rokers onder leerlingen in het secundair onderwijs spectaculair af de voorbije dertig jaar. Een nieuwe studie stelt dat het onwaarschijnlijk is dat die afname ondermijnd werd door het gebruik van e-sigaretten. Meer zelfs: het moment waarop het aantal rokers het sterkst daalde, viel net samen met de komst van de e-sigaret. Een onderzoek van Queen Mary University London stelt dat bevindingen op populatieniveau niet aantonen dat e-sigaretten een opstap naar roken zijn.
In de 'myth buster’ over de e-sigaret van de Engelse rookstoporganisatie ASH-UK wordt de stelling dat ‘vapen een bewezen opstap is naar roken’ ontkracht (zie de argumentatie op p. 6-7). Wel wordt opgemerkt dat vapegedrag bij jongeren moet opgevolgd worden, zeker bij de jongerengroepen die het meest geassocieerd worden met beginnen roken. Onder meer omdat e-sigaretten technisch blijven evolueren. We mogen ook niet ontkennen dat vapen voor sommigen een opstap kan zijn naar roken, maar dat het voor anderen net een manier kan zijn om niet te gaan roken.
Kijk naar cijfers en tendensen
Als op populatieniveau een ‘gateway-effect’ een aanzienlijke impact zou hebben op het tabaksgebruik bij jongeren, dan zou sinds de introductie van de e-sigaret het rookcijfer bij jongeren weer moeten stijgen. Maar dat cijfer gaat (verder) in dalende lijn, zowel in ons land als in andere Europese landen. Maar ook in Nieuw-Zeeland en de VS.
We moeten verdere ontwikkelingen opvolgen, maar ook in Vlaanderen zien we dat er in het algemeen dalende trends zijn over de laatste tien metingen van de Leerlingenbevraging heen.
We kunnen wel stellen dat de daling niet snel genoeg verloopt. Het aantal regelmatige rokers blijft de laatste drie leerlingenbevragingen stabiel. Als we kijken naar het laatstejaarsgebruik van de verschillende leeftijdsgroepen, dan is er telkens een daling, maar bij de hoogste leeftijdsgroep is die miniem. Bij de andere leeftijdsgroepen verloopt ze te traag en blijft een verdere daling de laatste jaren uit.
Een gedetailleerde visie op de link tussen roken en vapen bij Vlaamse jongeren lees je in de bijkomende analyse van de cijfers van de Leerlingenbevraging, die we samen met VAD maakten.Meer info
- Zie 8.3 in Bijlage 1 (Jongeren en niet-rokers) van het HGR-advies